در دسامبر سال 2000، مجمع عمومی سازمان ملل روز 22 ماه می ( اول خرداد) را به عنوان روز جهانی تنوع زیستی (IDB) به هدف افزایش سطح آگاهی همه مردم از تنوع زیستی جهان، نام گذاری نمود.

مفهوم تنوع زیستی

به گزارش صبح ساحل، تنوع زیستی شامل طیف گسترده ای از گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم ها می باشد، علاوه بر آن تفاوت های ژنتیکی در هر گونه، انواع اکوسیستم ها مانند دریاچه ها، جنگل ها، بیابان ها، زمین های کشاورزی و ... را نیز در بر می گیرد. زندگی ما وابسته به این تنوع زیستی است. ماهیان پروتئین غذای چند میلیارد انسان را تامین می کنند، بیش از 80 درصد رژیم غذایی انسان از گیاهان بدست می آید و حدود 80 درصد مردم ساکن در روستاهای کشورهای در حال توسعه، از گیاهان سنتی به عنوان دارو استفاده می کنند. بنابراین از دست دادن تنوع زیستی، سلامتی ما را تهدید می کند. از نظر علمی اثبات شده است که کاهش تنوع زیستی می تواند بیماری های مشترک بین انسان و دام را گسترش دهد، از طرف دیگر تلاش های ما برای حفظ تنوع زیستی، ابزارهای خوبی برای مبارزه با همه گیری برخی از بیماری ها، ازجمله بیماری که توسط ویروس کرونا ایجاد شده، می باشد. با ادامه تعدی به اکوسیستم های شکننده، انسانها هرچه بیشتر با حیوانات وحشی در تماس قرار می گیرند که باعث می شود عوامل بیماری زا در حیات وحش به دام ها و انسانها سرایت نموده و خطر ظهور و تکثیر بیماری های جدید را افزایش می دهد. با وجود ارزشمندی فزاینده جهانی تنوع زیستی برای نسل های آینده، برخی از گونه ها براثر فعالیت های انسانی، کاهش قابل توجهی داشته اند که در این زمینه باید آموزش و فرهنگ سازی انجام شود. گزارش ارزیابی جهانی 2019 درباره تنوع زیستی و اکوسیستم ها، نشان می دهد که حدود یک میلیارد گونه گیاهی و جانوری در معرض انقراض هستند.

حداقل ۸ میلیون گونه گیاهی و جانوری از جمله انسان روی زمین زندگی می‌کنند

نوع زیستی سریع‌تر از هر زمان دیگری در تاریخ، در حال کاهش است و عواقب زیادی برای معیشت، سلامتی و شکوفایی به همراه دارد و بیماری همه‌گیر کووید - ۱۹ عواقب تجاوز به اکوسیستم‌های طبیعی را نشان داده است. محققان هشدارهای بسیاری در مورد خطرات بیماری‌های عفونی با از دست‌دادن تنوع زیستی را اعلام کرده‌اند و اگر نتوانیم از اکوسیستم‌های طبیعی در سطح جهان محافظت کنیم، بحران‌های جهانی بهداشت مانند بیماری همه‌گیر کووید - ۱۹ بیشتر خواهد شد. یونسکو اعلام کرد: تنوع زیستی، بافت زنده سیاره زمین و زمینه‌ساز رفاه انسان حال و آینده است و کاهش سریع آن، طبیعت و بشر را تهدید می‌کند. دانشمندان تخمین می‌زنند که امروز حداقل ۸ میلیون گونه گیاهی و جانوری از جمله انسان روی زمین زندگی می‌کنند.

تنوع زیستی در ایران

ایران یکی از کشور هایی است که به دلیل داشتن آب و هوای چهار فصل و مناطق خزری، کویری، کوهستانی و گرمسیری زیستگاه های متنوعی را فراهم آورده است و این تنوع سبب شده تا انوع گیاهان و گونه های جانوری مختلف در سراسر ایران یافت شوند. اما با وجود آنکه شرایط خاص آب و هوایی ایران شرایطی را به وجود آورده است که کمتر کشوری در حتی اروپا آن را داراست متاسفانه به دلیل برخی عوامل طبیعی و بسیاری از عوامل انسانی شاهد از بین رفتن آن در بعضی از مناطق هستیم.

از جمله عوامل انسانی تهدید کننده تنوع زیستی در ایران می توان به عوامل زیر اشاره کرد:
تغییر کاربری اراضی به کشاورزی
تغییر کاربری اراضی به مناطق مسکونی و صنعتی
تجاوز به عرصه های طبیعی
تجارت حیوانات و گیاهان وحشی
بهره برداری بیش از اندازه از فلور و فون
آلودگی آب ها

تنوع زیستی از ما محافظت می‌کند

اکوسیستم‌های زیستی راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت را ارائه می‌دهند که ما را از بلایای طبیعی مانند سیل و طوفان محافظت، آب را فیلتر و خاک را دوباره احیا می‌کند. حفاظت و بازیابی اکوسیستم‌های طبیعی نیز برای مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی حیاتی است. راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت می‌توانند ۳۷ درصد کاهش دی‌اکسید کربن موردنیاز تا سال ۲۰۳۰ و حفظ گرمایش دو درجه‌ای زمین تا سال ۲۱۰۰ را تأمین کند.

نابودی تنوع زیستی، همه‌چیز از جمله سلامتی ما را تهدید می‌کند. نابودی تنوع زیستی بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان (مانند کووید-۱۹) را گسترش می‌دهد. از طرفی تنوع زیستی سالم و پویا ابزاری مناسب برای مبارزه با همه‌گیری بیماری‌های ویروسی است.

روز جهانی تنوع زیستی در سال جاری بر امید، همبستگی و همکاری جهانی برای ایجاد سبک زندگیِ هماهنگ با طبیعت تاکید می‌کند.

تنوع زیستی پوشش گیاهی و جانوری در ایران

ایران دارای تنوع اقلیمی زیادی است که در هر پهنه آن پوشش گیاهی متفاوتی رشد می کند. به همین دلیل به 5 منطقه اکولوژیکی تقسیم می شود که شامل منطقه اکولوژیکی هیرکانی یا خزری (بصورت نوار سبزی در حاشیه جنوب دریای مازندران)، منطقه اکولوژیکی زاگرس (از ناحیه سردشت آذربایجان ‌غربی تا فیروزآباد فارس امتداد دارد)، منطقه اکولوژیکی ارسباران (در استان آذربایجان‌ شرقی و شمال غرب استان اردبیل)، منطقه اکولوژیکی خلیج فارس- عمانی (بخشی از جنوب غرب و تمام سواحل جنوبی را در بر می‌ گیرد)، منطقه اکولوژیکی ایران تورانی (شامل قسمت اعظم فلات مرکزی ایران). هر کدام از این 5 اکوسیستم تنوع زیستی متفاوتی داشته و اجزاء تشکیل دهنده آن با هم در تعادل قرار دارند. هنگامی که این اکوسیستم ها تحت تاثیر یک یا چند عامل مخرب طبیعی یا مصنوعی قرار گیرند، بسته به شدت آن عوامل، حالت تعادل و خود تنظیمی آن ضعیف گشته یا از بین می رود. اما چندین دهه است که به علت تخریب زیستگاه های طبیعی و اکوسیستم ها به ویژه جنگل از جمله تغییر کاربری و توسعه مناطق مسکونی، آتش سوزی و قطع درختان، معدن کاوی، جاده سازی، آفات گیاهی، همچنین و خشکاندن تالاب ها، رودخانه ها، فرسایش خاک، و حتی تخریب کوهستان ها، مصرف بی رویه ذخایر آبی، ورود گونه های مهاجم و بطور کلی بدلیل استفاده ناپایدار از منابع طبیعی، با ارزش ترین ذخایر ژنتیکی کشور در حال انقراض است.

شکل-1: برخی از گونه های جانوری و گیاهی در معرض انقراض در ایران

خطر گونه های مهاجم برای تنوع زیستی

گونه های غیربومی که جایگزین گونه های بومی و محلی می شوند یکی از عوامل نابودی و انقراض تنوع زیستی هستند. این معضل به یکی از چالش‌ های زیست محیطی در سراسر جهان تبدیل شده است. برخی از گونه های مهاجم در ایران که بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری اثر مخرب داشته است شامل:

• گیاه آزولا

یکی از گیاهان مهاجمی که خسارات زیادی به تالاب های ایران وارد نموده، سرخس شناوری بنام آزولا است که در زمان رشد به رنگ سبز روشن و کم کم رنگ آن تیره شده و گاهی قرمز و نقره‌ای می شود. این گونه مهاجم در سال ۱۳۶۵ برای تثبیت ازت و حاصلخیزی مزارع برنج، از کشور فیلیپین به ایران وارد شد، ولی رشد سریع، آن از کنترل خارج (در مدت دو تا سه روز به دو برابر حد معمول خود می رسد) و تمام تالاب های شمال کشور را اشغال و باعث حذف بسیاری از گونه های آبزی منطقه گردید. علاوه بر این، این گیاه مهاجم در سطح آب گسترش یافته و با جلوگیری از نفوذ نور و اختلال در فتوسنتز و تولید اکسیژن، دیگر آبزیان را هم به شدت زیر تاثیر قرار داده است. آزولا در تالاب انزلی به فور دیده می شود. همچنین در تالاب استیل عباس آباد واقع در جنوب آستارا که درختان توسکا در آن شناور است، گیاه آزولا نیز وارد شده است (شکل 3 و 4).

• سنبل آبی

سنبل آبی گیاهی غیربومی است که به تالاب انزلی راه یافته و به علت ورود فاضلاب های خانگی و پساب های صنعتی و ورود مواد نیتراته، سرعت رویش بسیار زیادی دارد ( شکل شماره 2). این گیاه قابلیت جذب بالای فلزات سنگین و آرسنیک از آب شیرین را داشته و به همین دلیل، بسیاری از گونه‌ های جانوری از جمله پرندگان مهاجری که با گونه‌ های گیاهی بومی منطقه خود سازگاری پیدا کرده‌اند را دچار آسیب کرده است. حتی برای استفاده دام ها نیز مضر است.

• گیاه کهور

گونه مهاجم دیگر، درخت کهور است. کاشت درختان کهور آمریکایی در جنوب کشور در ابتدا به منظور جلوگیری از حرکت شن‌ های روان انجام گرفت، ولی درحال حاضر تمام زیستگاه ‌های این منطقه در سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر (به ویژه برای مبارزه با ریزگرد ها در خوزستان) را پر کرده و به یک آفت و معضل جدی تبدیل شده است. این گیاه مهاجم با رشد سریع خود در همه نوع خاکی، توسط ریشه های خود وارد آب های زیرزمینی شده و با مصرف آب، آن را از دسترس گیاهان دیگر خارج می کند. در حال حاضر بسیاری از کشورها از جمله کشورهای عربی و حاشیه خلیج فارس، برای از بین بردن این گیاه، سرمایه گذاری کرده اند. این درختان نه تنها گونه‌ های بومی را از بین می‌ برند، بلکه به همراه خود، آفت‌ ها، حشرات و بیماری‌ های ناشناخته‌ای را وارد کشور می‌ کنند که بروز خطرات جبران‌ناپذیری را در پی خواهد داشت، از جمله ایجاد آلرژی براثر ورود گرده های آن به ریه و بسیاری دیگر از بیماری ها. این گونه گیاهی زمین را غیرقابل استفاده می کند و به همین علت در فهرست گونه های مهاجم اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرار دارد. جزیره هرمز یکی از مناطق رشد این گیاه است که باعث حذف بسیاری از گونه های بومی از جمله درخت کنار آن منطقه شده است.

شکل-2: نمونه ای از تصاویر گیاهان مهاجم آزولا، سنبل آبی و درخت کهور که وارد برخی از اکوسیستم های بومی کشور شده است

پایش ماهواره ای آتش سوزی ها و اثر آن در از بین بردن تنوع زیستی

منابع طبیعی از جمله جنگل ها مهمترین و کامل ترین اکوسیستم ها در جهان بوده و به عنوان بستری برای فعالیت ها و زیست بشر و سیستم پشتیبان فعالیت های کشاورزی، صنعتی و تامین کننده نیازهای همه بخش های زندگی انسانی می باشند. هنگامیکه این اکوسیستم ها دچار آتش سوزی می شوند، به علت از هم گسیختگی پیوندهای ذرات خاک، بستر مناسبی برای فرسایش بادی فراهم می آورند. در این آتش سوزی ها علاوه بر سوختن خاک و گیاه، جانورانی که در این اکوسیستم زندگی می کنند، حتی موجودات زیرزمین و درون خاک، اعم از میکروفلورها و باکتری‌ها، سوخته و از بین می روند. بنابراین بسیاری از گونه های جانوری و گیاهی، نابود و تنوع زیستی این مناطق آسیب می بیند.

تصویر ماهواره ای سنجنده مادیس در تاریخ 26 اردیبهشت 1400. نقاط نارنجی رنگ نشان دهنده مناطق آتش سوزی می باشد (منبع نقشه: سایت WorldVie،

منابع:تسنیم؛ محیط زیست