مدارس یک سال است که به خواب رفته‌اند؛ خبری از هیاهوی دانش‌آموزان در کلاس‌های درس و ذوق کردن‌شان در زنگ تفریح توی حیاط و راهروهای مدرسه نیست. این فقط ما نیستیم که در بهت و کرختی یک‌سال زندگی با بحران فرو رفته‌ایم؛ مکان‌هایی که هویت‌شان را از اجتماعات می‌گرفتند هم در سکوتی مرگبار فرو رفته‌اند. مهر امسال بی‌مهر آغاز شد. دانش‌آموزان و والدین‌شان سرگردان بازگشایی مدارس بودند. بچه‌ها برای ادامه تحصیل‌ به شبکه شادی فراخوانده شدند که خیلی‌ها را ناشاد کرد. در این یک‌سال تحصیل دانش‌آموزان لنگ اینترنت، گوشی هوشمند و خلاقیت کادر آموزشی در برگزاری کلاس‌های مجازی بوده‌است. حالا که تعطیلات نوروزی چند هفته‌ای به سیستم آموزشی فرصت فراغت داده‌است، شاید بد نباشد که راهکارهای نظام آموزشی را در این مدت بررسی کنیم تا بفهمیم چه اندازه در مدیریت بحران کارساز بوده‌است؟

 30 درصد فرسودگی در مدارس

تحصیل یکی از مهم‌ترین مولفه‌های پیشرفت هر جامعه و حقوق شهروندی است. طبق آمار رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس: «30 درصد مدارس ایران فرسوده و نیازمند بازسازی هستند. حدود 100 هزار کلاس درس نیاز به مرمت دارند و 12 درصد از مدارس باید به‌طور کامل تخریب و بنای مقاوم‌تر جایگزین آن شود». این درحالی است که گویا مقاوم‌سازی مدارس در آموزش‌وپرورش کشور اهمیت چندانی ندارد و بودجه مشخصی به آن تعلق نمی‌گیرد. آموزش در کشور ما هیچ‌گاه برای همه یکسان نبوده است. نبود تجهیزات در برخی از مدارس کشور، جان بسیاری از دانش‌آموزان را تهدید می‌کند؛ اتفاقاتی که دسته کم یک‌بار در سال خبرش به گوش‌مان می‌رسد گواهی بر این مدعاست. از سوی دیگر وجود مدارس شیک و غیرانتفاعی، شکاف طبقاتی موجود در بین اقشار جامعه را بیشتر به رخ می‌کشد. روش آموزشی کشور هم از 40 سال قبل تاکنون حرکت اثربخشی به خود ندیده‌است. فرسودگی مدارس و کلاس‌های درس کسل‌کننده، باعث دل‌زدگی کودکان از تحصیل شده‌است. پیش از کرونا کم نبودند خانواده‌هایی که بچه‌های‌شان را مدرسه نمی‌فرستادند و خودشان عهده‌دار تحصیل فرزندان‌شان بودند. این خانواده‌ها که غالباً از قشر مرفه جامعه بودند، ترجیح می‌دادند تا فرزندان‌شان محورهای آموزشی جذاب‌تر و کاربردی‌تری را یاد بگیرند. در مقابل هم کم نداشتیم خانواده‌هایی را که از سر فقر ناچار بچه‌های‌شان از تحصیل محروم می‌شد تا کار کند و کمک‌خرج خانه باشد. ظهور ناگهانی کرونا، زیرساخت‌های فرسوده و ناکارآمد آموزشی کشور را به چالش کشید و علی‌رغم تلاش‌هایی که برای کنترل آن شد، نقص‌های آموزشی بی‌پرده عیان شد.

 مدارس در سکوت کرونا

با شروع پاندمی کرونا، جهان وارد مرحله جدیدی از شیوه آموزش شد. همه دنیا دنبال تدبیری بودند تا همگام با رعایت پروتکل‌ها، دانش‌آموزان از تحصیل باز نمانند. نظام آموزشی در سراسر دنیا به سمت غیرحضوری پیش رفت. ایران با راه‌اندازی اپلیکیشن شاد، هم‌سو با این سیاست جهانی شد. دسترسی نداشتن به اینترنت و گوشی هوشمند اما دردسر تازه‌ای به جان دانش‌آموزان انداخت. به گفته وزیر رفاه در سال جاری 147 هزار دانش‌آموز از تحصیل جا ماندند. شبکه شاد یک سال است که سیلی از انتقادِ معلمان، فعالان مدنی، دانش‌آموزان و والدین را به راه انداخته‌است. سیستم آموزش‌وپروش اما تاکنون جواب قانع‌کننده یا تدبیری چاره‌ساز برایش ارائه نکرده‌است. از شمال تا جنوب کشور هر استان بسته به ویژگی‌های اقلیمی و منطقه‌ای‌اش به نوعی با این اپلیکیشن مشکل دارد. بعضی از دانش‌آموزان برای حضور در کلاس درس مجازی ناچارند هر روز از کوه بالا بروند تا به اینترنت وصل شوند؛ البته اگر آن‌قدر خوش‌شانس باشند که خانواده‌های‌شان از عهده تهیه گوشی هوشمند بر بیایند. در این بین وضع استان خوزستان از همه بدتر است. طبق آمار حدود 13 درصد از دانش‌آموزان این استان به شبکه شاد دسترسی ندارند. «محمدرضا احمدی»، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس اعلام کرده‌است: «3.5 میلیون دانش‌آموز به دلیل نداشتن اینترنت و گوشی هوشمند، توان استفاده از شاد را ندارند». آموزش‌وپرورش می‌گوید سال تحصیلی 1400 مدارس تحت هر شرایطی بازگشایی می‌شود.

 زخم همیشگی کرونا

خبر خودکشی پسربچه 11 ساله اهوازی جامعه ایران را بیشتر در بهت فرو برد. «محمد موسوی‌زاده» چند روز بعد از آغاز سال تحصیلی، خودش را حلق‌آویز کرد. بسیاری از رسانه‌ها فقر و نداشتن تلفن همراه برای حضور در کلاس‌های مجازی را علت خودکشی این دانش‌آموز اعلام کردند. آموزش‌وپرورش اما این ادعا را رد کرد و همچنان علت خودکشی محمد در ابهام باقی مانده‌است. مدتی بعد از این اتفاق کسی که گفته می‌شد معلم محمد است، دلنوشته‌ای در فضای مجازی منتشر کرد: «برای شاگردم که هیچ وقت ندیدمش، اما شاگردم بود». انتشار این متن باعث شد تا نگاه‌ها به سمت کمبودهای آموزشی بیشتر شود. هنوز از این بهت در نیامده، خبر خودکشی دختر 15 ساله‌ای در رامهرمز استان خوزستان دوباره خانه‌خراب‌مان کرد. علت این خودکشی هم اختلافات خانوادگی و نداشتن گوشی هوشمند برای ادامه تحصیل عنوان شد. خوزستان با ثبت دو مورد خودکشی منجر به فوت و شش مورد اقدام به خودکشی، تنها در بین دانش‌آموزان، وضعیت ویژه و حساسی دارد. معلمان نیز در این بین بیشتر از همیشه درخطر بودند. هنوز آمار دقیقی از تعداد معلمان مبتلا یا جان‌باخته بر اثر کرونا، در دسترس نیست. در این روزها که قلب همه‌مان از اتفاقات یخ زده‌است، معلمانی بودند که با وظیفه‌شناسی‌شان قلب‌مان را گرم کردند. آن‌ها حتی در بیمارستان هم کلاس‌های درس‌شان را تعطیل نکردند و تا نفس آخر برای تربیت آینده‌سازان کشور تلاش کردند. «سهیلا قنبرصفری»، یکی از همین آموزگاران مسئولیت‌شناس است که در بیمارستان هم دست از آموزش نکشید.

 آموزش در جهان

نسل‌ جدید از کودکی با تکنولوژی آشنا هستند. نظام آموزشی کشورهای پیشرفته تلاش می‌کنند تا امکانات و محورهای آموزشی‌شان را همگام با نیاز روز طراحی کنند. در آموزش نوین دسترسی دانش‌آموزان به کامپیوتر و اینترنت، آمادگی نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، توانمندی معلمان در آموزش‌های از راه دور مولفه اصلی به شمار می‌آید. مدیریت نظام آموزشی در بحرانی شبیه به کرونا برای کشورهایی دشوار نیست که مبنای به‌روزشده‌ای دارند. دسترسی دانش‌آموزان به تکنولوژی در کشورهای توسعه‌یافته بین 90 تا 100 درصد است. این عدد در کشورهایی مانند قزاقستان، عربستان و قطر نزدیک به 70 درصد و در ترکیه و برزیل نزدیک به 60 درصد گزارش ‌شده‌است. در ایران اما به دلیل نبود آمار رسمی، اطلاعات دقیقی از این دسترسی وجود ندارد. با شیوع ویروس کرونا برخی از کشورها مانند ایران آمادگی کافی برای ورود به آموزش‌های از راه دور را دارا نبودند. مدارس 191 کشور بعد از کرونا به دلایل متفاوت ازجمله نبود زیرساخت‌ها و اینترنت به‌طور کامل تعطیل شد. برخی از کشورها اما توانستند این بحران را بهتر پشت سر بگذارند؛ برای مثال کرواسی کتاب آموزشی جدیدی را در اختیار دانش‌آموزان قرار داد تا با پروتکل‌های بهداشتی و باید و نبایدهای کرونا آشنا کند. ساعت استراحت هر کلاس هم متفاوت است. محوطه مدارس به‌گونه‌ای تقسیم‌بندی شده‌است که در زمان استراحت هر دانش‌آموز از محیط اختصاصی خود استفاده می‌کند. مدیریت بحران صرفا به اقداماتی بستگی ندارد که در جریان آن انجام می‌شود. بخش مهمی از این ساماندهی به نحوه عملکرد مسئولان در شرایط عادی بستگی دارد. در این شرایط انتظار می‌رود تا زمینه‌های لازم برای دانش‌آموزانی فراهم شود که به زیرساخت‌های آموزش مجازی دسترسی ندارند.