خودکشی؛ مرگی خودخواسته‌ که فرد با آن پرسش‌های بسیاری را بی‌پاسخ می‌گذارد. کسی که عزیزش را اینگونه از دست داده‌، می‌داند خودکشی یعنی چه! دیگر زبانش به قضاوت و تفسیر نمی‌چرخد. اهمیت همدلی را در می‌یابد. می‌داند «پیشگیری» همان نوش‌داروست. آمارهای جهانی نشان می‌دهد که سلامت روان جوامع در دوران اپیدمی آسیب جدی دیده است. بحران کرونا، منحنی آمار اقدام به خودکشی در کشورهای مختلف تغییر داده است. سازمان بهداشت جهانی، دهم سپتامبر مصادف با نوزدهم شهریورماه را روزی برای پیشگیری از خودکشی اعلام کرده است. کشورهای مختلف با برنامه‌ریزی‌های مختلف، هرساله تلاش می‌شود تا انسان‌های در معرض خودکشی، روزنه امیدی بیابند. امسال، سازمان بهداشت جهانی با شعار متفاوت «با عمل، امید بسازیم» به استقبال این روز رفته است. آمار دقیقی از خودکشی استان هرمزگان در سال‌های اخیر اعلام نشده است. طبق گفته‌ی مسئولان اما میزان خودکشی در کشور نسبت به گذشته افزایش یافته است. باتوجه به خیز نمودار آمار خودکشی، راهکارهای کاهش و پیشگیری از آن چیست؟

             

بررسی برنامه‌های جلوگیری از خودکشی
در گفت‌وگو با «دکتر حمید پورشریفی»، دانشیار روانشناسی سلامت دانشگاه
علوم بهزیستی و توانبخشی
پیشگیری در انتظار بودجه
اخبار و گزارش‌های بسیاری با موضوع خودکشی در سایت‌های مختلف منتشر شده است. برخی تنها به ذکر آمار بسنده کرده و برخی علل خودکشی را بررسی کرده‌اند. آنچه اما کمتر دیده می‌شود، معرفی برنامه‌ و اقدامات علمی برای پیشگیری از خودکشی است. برای بررسی و اطلاع از برنامه‌های پیشگیری از خودکشی در کشور، به سراغ «دکتر حمید پورشریفی» می‌روم. او دانشیار روانشناسی سلامت دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی است. ریاست کمیسیون تخصصی روان‌شناسی سلامت سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره کشور را نیز در کنار سوابق اجرایی دیگرش، در کارنامه دارد. به گفته‌ی دکتر پورشریفی پیشگیری از خودکشی یک وظیفه همگانی است. او می‌گوید با توجه به شعار جدید سازمان بهداشت جهانی باید با همدلی بیشتر با افراد در معرض خودکشی، از آنان حمایت کنیم. پورشریفی همچنین یکی از مشکلات مهم متخصصان حوزه روان را کمبود بودجه بیان می‌کند. او توجه به بخش روان و تخصیص بودجه بیشتر را یک ضرورت می‌داند. آنچه در پیش‌رو دارید گفت‌وگویی با دکتر حمد پورشریفی به مناسبت روز جهانی پیشگیری از خودکشی است.

   
شعار امسال روز جهانی پیشگیری از خودکشی، «با عمل، امید بسازیم» است. برنامه‌های پیشگیری از خودکشی در سطح جهانی بر چه مواردی تمرکز دارد؟
برنامه‌های پیشگیری از خودکشی در جهان، همچنان در تداوم اقدامات گذشته است. برنامه‌های گذشته بیشتر شامل تضعیف عوامل خطر خودکشی و تقویت عوامل محافظت‌کننده است. عوامل خطر زیادی مانند دسترسی به عوامل منجر به مرگ‌ومیر وجود دارد. یکی از برنامه‌هایی که بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، تغییر در نگرش به مسئله است. یعنی مقابله با انگ بیماری، نگاه منفی به مسئله خودکشی و فعال‌کردن حمایت اجتماعی. شعار «با عمل امید بسازیم» بیشتر در راستای تحقق حمایت‌های اجتماعی است. یکی از عمده‌ترین برنامه‌های پیشگیری در سطح جهان، دسترسی آسان به منابع مداخله‌ای و حمایتی برای دریافت کمک است. علاوه‌براین، در سال‌های گذشته، افزایش مهارت‌های سلامت روانی نیز جزو برنامه‌های جهانی بوده است.

     
مهمترین برنامه‌های اجرا شده در ایران برای پیشگیری از خودکشی چه بوده است؟
دفتری در وزارت بهداشت به نام  «سلامت روانی» وجود دارد. این دفتر متولی انجام کار پیشگیری از خودکشی و سایر آسیب‌های روانی است. این دفتر برنامه‌هایی با بخش‌های مختلفی تنظیم کرده است. بخشی از آن بر استان‌های دارای موارد خودکشی بالا متمرکز است. شاید برنامه‌های خوبی بر روی کاغذ وجود داشته یا تنها برخی مناطق اجرا شده باشد اما برنامه نظام‌دار و عملیاتی برای جلوگیری از خودکشی در سطح کشور شود دیده نمی‌شود. البته گام‌هایی برداشته شده است. مثلا در سال‌های گذشته وزارت بهداشت، کارشناسان ارشد روانشناسی بالینی را جذب کرد. این افراد می‌توانند در زمینه‌ پیشگیری از خودکشی فعالیت‌های مفیدی انجام دهند.

    
با وجود برنامه‌های پیشگیرانه از خودکشی، خودکشی‌های بسیاری در کل دنیا اتفاق می افتد. آیا می‌توان نتیجه‌گیری کرد که اقدامات پیشگیرانه موفق نبوده است؟
در سطح جهان، روند خودکشی کاهشی است. به غیر از دوران بحران کرونا، نرخ خودکشی پنج سال گذشته 15 در صدهزار بود. دو سال پیش در جهان، این آمار به 11.6 در صدهزار رسید. پس اقدامات جهانی تا حدودی موثر واقع شده است. خبر خوب اینکه میزان خودکشی در ایران نسبت به جهان کمتر است. اما خبری که نیاز به تامل دارد اینکه افزایشی در نرخ خودکشی ایران دیده می‌شود. یعنی اگر از 10.6 یا 11 در صدهزار در سطح جهان صحبت می‌کنیم، در ایران در سه سال گذشته، 6.2 در صدهزار بوده است. این آمار سال گذشته به 6.6 در صدهزار رسیده است. آمار نشان می‌دهد که همت جمعی برای پیشگیری از خودکشی باید اتفاق بیفتد. درست است که میزان خودکشی در ایران از سطح جهان کم‌تر است اما انسانی که به هر دلیل از جمله خودکشی جانش را از دست می‌دهد، به دلیل جنبه انسانی‌اش، باید به آن توجه جدی کرد.

      

نقش مهارت‌های 10گانه، معرفی‌شده از سوی سازمان بهداشت جهانی، در پیشگیری از خودکشی چیست؟
خودکشی ممکن است دلیل‌هایی داشته باشد که بسیاری از مهارت‌ها نتواند از آن جلوگیری کند. شواهد گویای این است که بیشتر مواقع ردی از بیماری‌های روانی و افسردگی‌های مزمن در افراد خودکشی‌کرده وجود داشته است. زمانی که فرد افسردگی مزمن دارد، که خوشبختانه قابل درمان است، می‌اندیشید که زندگی اصلا ارزش زیستن را ندارد. در چنین مواردی، فرد درصورت داشتن مهارت‌ هم قادر به استفاده از آن نیست. گاهی افراد به دلیل شکست عاطفی یا استرس‌ها در معرض افکار خودکشی قرار می‌گیرند. در چنین مواردی مهارت‌های ده گانه معرفی‌شده از سوی بهداشت جهانی، به ویژه، تنظیم هیجان‌های منفی، می‌تواند خیلی کمک‌کننده باشد.

    
نقش اعضای جامعه در برنامه‌های پیشگیری چیست؟
پیشگیری از خودکشی یک وظیفه همگانی است. همه اعضا جامعه می‌توانند در آن دخیل باشند. روشی پیشگیری با عنوان QPR (Question Persuade Refer) اخیرا به کار گرفته می‌شود. با این برنامه که با نام «بتا» شناخته می‌شود، از استاد گرفته تا فرد عادی می‌تواند در پیشگیری از خودکشی نقش داشته باشد. برنامه بتا که متشکل از سرواژه سه کلمه «بپرس»، «ترغیب کن» و «ارجاع بده» است. این روش تاکنون در کشورهای زیادی با موفقیت به مرحله اجرا درآمده است. اگر این روش را نیز بلد نباشند، می‌توانند شنونده خوبی باشند. حمایت‌های لازم را از فرد در معرض خودکشی داشته باشند. به افکار خودکشی با مذمت برخورد نکنند. اجازه دهند فرد افکار خودکشی‌اش را بیان کند. در کنار فرد باشند. در این صورت هر فرد جامعه می‌تواند نقش بسیار موثری در پیشگیری از خودکشی داشته باشد.

• هیچ آمادگی ژنتیکی خاصی برای خودکشی وجود ندارد. آمادگی ژنتیکی در برخی اختلالات روانی وجود دارد. به عنوان مثال، اگر کسی اسکیزوفرن شود، احتمال قدام به خودکشی را دارد. در این حالت بیماری اسکیزوفرنی تابعی از ژنتیک است ولی بسیاری از خودکشی‌‌ها ارتباطی به مسائل ژنتیکی ندارند.
• مسئولانی که در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش دارند باید بودجه لازم را در اختیار نهادهای مرتبط سلامت روان قرار دهند. یکی از مشکلات متخصصان سلامت روان این است که بودجه لازم در اختیارشان قرار داده نمی‌شود. از مسئولان کلان کشور، سیاست‌گذاران و نمایندگان مجلس انتظار می‌رود که به این موضوع توجه جدی داشته باشند.

آمادگی ژنتیکی یکی از عوامل گرایش به خودکشی معرفی شده است. مهارت‌های اکتسابی سلامت روان می‌تواند اثر آمادگی ژنتیکی یا محیط نامناسب خانواده را خنثی کند؟
هیچ آمادگی ژنتیکی خاصی برای خودکشی وجود ندارد. آمادگی ژنتیکی در برخی اختلالات روانی وجود دارد. به عنوان مثال، اگر کسی اسکیزوفرن شود، احتمال قدام به خودکشی را دارد. در این حالت بیماری اسکیزوفرنی تابعی از ژنتیک است ولی بسیاری از خودکشی‌‌ها ارتباطی به مسائل ژنتیکی ندارند. درمجموع، مداخلات به ویژه مهارت‌های رفتاری، می‌تواند از خودکشی پیشگیری کند.

         
آموزش مؤثر جامعه به عنوان مداخله‌ اساسی و اولیه در پیشگیری از خودکشی مطرح شده است. بیشتر مردم درحال حاضر درگیر بیماری‌ کووید-۱۹ اند. توجه به بهداشت روان در بحران کنونی چندان مورد توجه مردم نیست. چگونه می‌توان در این شرایط جامعه را نسبت به خودکشی آگاه کرد؟
ابزارهای لازم برای آگاهی جامعه درحال حاضر وجود دارد. مردم از فضای مجازی بسیار استفاده می‌کنند. متاسفانه فضای مجازی پر از اطلاعات نادرست درمورد خودکشی است. وظیفه متخصصان و افراد آگاه این است که از فضای مجازی برای آگاه‌سازی درست، حداکثر استفاده را ببرند. علاوه‌بر این، مراکز مشاوره برخی دانشگاه ها گام‌های خوبی را برداشتند. وبینار، کنفرانس و جلسات آنلاین مختلفی با موضوع پیشگیری از خودکشی، در آستانه روز جهانی پیشگیری از خودکشی، درحال برگزاریست. مسئولان اجرایی شهرها مانند شهرداران و فرماندارن نیز می‌توانند در این زمینه برنامه‌های مختلفی را اجرا کنند. نباید این تفکر وجود داشته باشد که اگر به موضوع خودکشی در شهری پرداخته شود، آسیب‌زا خواهد بود.

   
چند دانش‌آموز دبستانی اخیرا، به دلایل مختلفی چون عدم دسترسی به شرایط برابر آموزش آنلاین، خودکشی کردند. خودکشی در کودکان چگونه توضیح داده می‌شود؟
 صرفا یک اتفاق بیرونی موجب خودکشی نمی‌شود. نداشتن موبایل یکی از دلایل خودکشی بوده است. طبیعتا دلایل دیگری چون فشار و مشکلات موجود در خانواده نیز وجود داشته است. نداشتن گوشی را باید مورد «فعال‌ساز» در نظر گرفت نه «تعیین‌کننده». خودکشی در بزرگسالان و کودکان اینگونه توضیح داده می‌شود: «افراد استعدادش را دارند. استرس‌ها آن استعداد را فعال می‌کنند». پس هم در بزرگسالان و کودکان آن استعداد که تجارب تلخ، باورهای نادرست، ناامیدی، درماندگی یا هر مورد دیگری می‌تواند باشد را باید شناسایی کنیم.

    
چندماه پیش خبری منتشر شد که در یک روز، بیش از هشتاد نفر در تهران اقدام به خودکشی کرده بودند. آمار دقیقی از اقدام‌های ناموفق به خودکشی وجود ندارد. شرایط سخت بحران از احتمال افزایش اقدام به خودکشی را خبر می‌دهد. بهترین اقدام برای پیشگیری از خودکشی در استان‌هایی که در پیک‌های مختلف آسیب روحی بیشتری دیده‌اند، چیست؟
اشاره به 80 نفر اقدام به خودکشی کرده ممکن است، گمراه کننده باشد. ما باید براساس شاخص درمورد میزان خودکشی صحبت کنیم. شاخص برای خودکشی در «صدهزار» است. 80 مورد عدد غیرعادی نیست. در سایر کشورهای جهان هم این اتفاق می‌افتد. درمجموع اما می‌توان گفت خیزی درمورد اقدام به خودکشی‌ها در کشور وجود دارد. شاید بخشی از این اقدام‌ها به خاطر شرایط سخت بحران کرونا و برخی به دلایل دیگر باشد. بهتر است همه ما شعار امسال سازمان بهداشت جهانی برای پیشگیری از خودکشی را ملاک قرار دهیم. از جملاتی مانند «آدم عاقل که خودکشی نمی‌کند»، «مگر دیوانه شده‌ای»، «از خودکشی حرف نزن» و «خودکشی کار انسان‌های ضعیف است» استفاده نکنیم. بیشتر به درد و رنج فرد بپردازیم. با او همدلی کنیم. همزمان که از او حمایت می‌کنیم، کمک کنیم تا از متخصصان، روانشناسان یا مددکاران اجتماعی کمک بگیرد. به او بگوئیم که همه افراد در شرایط مختلف نیازمند کمک دیگران می‌شویم.

   

مسئولان چه برنامه‌هایی را برای پیشگیری موثر از خودکشی باید انجام دهند؟
گام‌های بیشتر و اساسی‌تری باید بردارند. بر پیشگیری اولیه مانند آموزش‌های فرزندپروری برای کاهش آسیب‌های دوران کودکی تمرکز کنند. تصمیم‌گیری‌های اساسی منجر به افزایش امید انجام دهند. مداخله‌های مرتبط پیشگیرانه نوع دوم و سوم، که مسئولان متخصص در زمینه سلامت و روان بر آن واقف‌اند، باید مورد توجه قرار گیرد. مسئولانی که در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش دارند باید بودجه لازم را در اختیار نهادهای مرتبط سلامت روان قرار دهند. یکی از مشکلات متخصصان سلامت روان این است که بودجه لازم در اختیارشان قرار داده نمی‌شود. از مسئولان کلان کشور، سیاست‌گذاران و نمایندگان مجلس انتظار می‌رود که به این موضوع توجه جدی داشته باشند.

روزنامه صیح ساحل