روستاییهای شرق هرمزگان سالهاست که از بیم این خزنده سر بر بالشت میگذارند. از ترس مار «شو»(شب). خزنده خطرناکی كه به گفتهی مردم محلی، در کوههای میناب، هشتبندی و بشاگرد زندگی میکند. معروف است، وقتی همه خواباند، سروکلهاش پیدا میشود. بیرحمانه حمله میکند و خشم زهرآلودش را در بینی یا گوش اهالی بیدفاع، خالی میکند. این داستان دهشتناک، سالهاست کابوس شبانه بزرگ و کوچک روستا شده. وجود این مار، جرئت رفتوآمد شبانه روستائیان نزدیک کوههای بشاگرد، هشتبندی و میناب را گرفته. ابهام در گونه این مار، پرسشی بود که سالها پاسخی برایش وجود نداشت. آنچه همه میدانستند اینکه بسیاری پس از گزش این مار، بلافاصله جان خود را از دست میدهند. «مرتضی آریانژاد» از جمله فعالان محیط زیستی استان است که سالها در جستجوی مار شُو بوده است. پس از سالها، به تازگی او دو نوع مار را شناسایی کرده است. با تصاویری که از دو نوع مار در استان منتشر کرد، مار شو برای همیشه به افسانهها پیوست.
قربانیان خفته
به نوشتهی روزنامه صبح ساحل، اردیبهشتماه امسال مرد 60 ساله مینابی که نیش مار بر تن داشت، از ترس کرونا به بیمارستان نرفت و جان داد. کسی نمیداند که مار شُو او را گزیده بود یا قربانی گونهی دیگری شده بود. شمار بسیاری بر اثر نیش این مار جان دادهاند. چون تا به امروز، مار شُو شناسایی نشده بود، آمار رسمی نیز از مرگومیر ناشی از گزش آن وجود ندارد. طبق آمار غیر رسمی، صدها نفر در چندین سال اخیر جانشان را بر اثر نیش مار موسوم به شُو، از دست دادهاند. به گفتهی مرتضی آریانژاد، تنها در روستایی کوچک در جوار کوهی در بشاگرد، بیش از پنج نفر در چندین سال اخیر، بر اثر گزش این مار جان دادهاند. روستائیانی که علاوهبر تعارض با پلنگ، حالا با این مار هم دست و پنجه نرم میکنند.
مار «شو»، گپِ شو نیست
آریانژاد در تحقیقات میدانیاش در سال 94 متوجه میشود افسانه مار شُو، واقعیت دارد. پس از هر سفرش در طبیعت، یافتههای تازهتری در مورد این مار به دست میآورد. قصهها و افسانههای عجیبی از روستائیان میشنید. پس از تحقيق، متوجه میشود این خزنده، شبگرد است. از مردم محلی شنیده بود که جنس ماده مار شُو، زرد و جنس نر آن، سیاه رنگ است. بعدها میفهمد اهالی اشتباه میکردند. اين دو مار كمياب از یک نژاد نبودند. مار افسانهای شُو، دو گونه مجزا است. اردیبهشتماه امسال، در منطقهای کوهستانی در شرق هرمزگان، نوع زرد رنگ آن را مشاهده میکند. و برای نخستینبار پرده از چهرهاش بر میدارد. چند شب گذشته نیز بالاخره، گونه سیاه رنگ را، در کوهستانهای بین هشتبندی و بشاگرد، با همکاری بومیان مییابد. مرتضی آریانژاد، برای نخستینبار از وجود دو نوع مار سمی افعی پلنگی و بنگاروس در ایران و هرمزگان خبر میدهد.
قاتلان رنگارنگ
گونه مار زرد رنگ، که بومیها به اشتباه میپنداشتند جنس ماده مار شُو است، یک نوع افعی پلنگی(Teles copus rhinopoma ) است که تاکنون در جنوب شرق کشور دیده نشده بود. سر و پوزهاش پهن و مثلثی شکل است. تنش را پولکهای بزرگ و کوچک پوشانده. برخلاف همنوعانش که در استانهای دیگر دیده شده و اغلب خاکستری یا زیتونی روشن هستند، این مار نارنجی مایل به زرد است. نزدیک به یک و نیم متر است و از مارمولکها تغذیه میکند. گونه سیاه رنگ، مار بنگاروس( Bungarus caeruleus) از خانواده کبرا است. این مار با کسی شوخی ندارد. بسیار خطرناک و زهرش کشنده است. نیش بنگاروس یا کرایت هندی، انسان را از خواب بیدار نمیکند. جای نیشش چون یک پشه خونخوار است. اما بنگاروس خون نمیخورد، جان میگیرد. بدون آنکه حس کنی، در خواب روحت را از تنت جدا میکند.
گونهی ارزشمند اما مرگبار
یکی از این دو مار کشنده که آریانژاد به تازگی در هرمزگان رصدشان کرده، برای نخستینبار است که در ایران مشاهده میشود. او میگوید: «بنگاروس یکی از کشندهترین مارهای جهان است که زیستگاه اصلیاش کشور نپال، هندوستان، بنگلادش و پاکستان است. پیش از این در سراوان سیستان و بلوچستان، که در مرز پاکستان قرار دارد، نیز مشاهده شده بود. برای نخستینبار در هرمزگان رصد شد که توانستم از آن عکس تهیه کنم». بنگاروس درحالی که تصور میشد در ایران حیات ندارد، سالیان دراز در ایران میزیسته است. آریانژاد میگوید که بیم بسیاری از وجود این مار «شُو»نام وجود داشته و او به سختی توانسته است حضورش در استان را به تصویر بکشد. او میگوید: «وحشت بسیاری که سالها مردم منطقه را از وجود این مار داشتند، موجب شده بود بلافاصله پس از مشاهده آن، سریع آن را از بین ببرند. چون مناطق زیستگاه مار، کوهستانی و دور از دسترس بود، حتی لاشه مار هم از بین میرفت و شناسایی نمیشد». باوجود تمام مشقت، گونهای ارزشمند جانوری دیگری به حیاتوحش استان اضافه شد. گونهای ارزشمند اما مرگبار.
هرمزگان نیازمند نوشدارو
حالا که بنگاروس و افعی پلنگی مهمان هرمزگان هستند، فکری به حال پادزهرشان باید کرد. طبق گفتهی دکتر «فاطمه نوروزیان»، روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، پادزهر اختصاصی برای یک گونه مار یا عقرب وجود ندارد. سرمهای ضد گزش مار و عقرب، برای گونههای با زهر مشابه تجویز میشود. برخلاف سایر مارهای سمی که بر بافتهای خونی تاثیر میگذارند، بنگاروس اما سیستم عصبی بدن را فلج میکند. به نظر میرسد پادزهرهای موجود تاثیری بر قربانی نیش این گونه نداشته باشد. باتوجه به اینکه بنگاروس برای اولینبار در ایران مشاهده شده است، پادزهر آن در استان وجود ندارد. «میثم قاسمی»، معاون فنی ادارهکل محیط زیست استان هرمزگان، گزارش وجود این مار در استان را تایید میکند. او میگوید چون پیش از این این مار در منطقهی مرزی سراوان دیده شده است، به احتمال زیاد این مار در فاصله جغرافیایی بین این منطقه و کوههای هشتبندی وبشاگرد زندگی میکند. او میگوید 10 سال پیش که گونه کبرای سیاه در کوههای گنو یافت شد، برای تهیه پادزهر با دانشگاه علومپزشکی مکاتبه انجام دادهاند. معاون فنی محیط زیست استان از درخواست پادزهر با همکاری دانشگاه علوم پزشکی استان، به وزارت بهداشت و درمان کشور خبر میدهد. اطلاعرسانی از وجود این گونه این مار میتواند از تلفات جانی بیشتر جلوگیری کند. تلفاتی که بهصورت غیررسمی، در مناطق کمبهره استان که به امکانات بهداشتی و درمانی دسترسی کمتری دارند، رخ داده و کمتر ارگان مرتبطی از آن باخبر بوده است.