دویست‌وشصت‌وپنج سال از ساخت عمارت «کلاه‌فرنگی» بندرعباس می‌گذرد. عمارتی که شاید حتی نامش به گوش بسیاری از مردم بندرعباس آشنا نباشد. بنایی که اهمیت تاریخی آن به قدری است که می‌توانیم از آن به عنوان روح و کالبد تاریخی شهر بندرعباس یاد کنیم. این بنا که در نزدیکی اسکله شهید حقانی واقع شده، مربوط به دوره صفوی است. این بنا در گذشته به عنوان گمرک مورداستفاده قرار می‌گرفته‌است که بعد از انقلاب به حوزه‌ی علمیه‌ی بندرعباس واگذار شد و «آیتالله احمدی فقیه» که در آن زمان امام‌جمعه‌ی بندرعباس بود، آن را وقف حوزه‌ علمیه کرد. عمارت کلاه‌فرنگی اکنون در حیاط مدرسه النبی قرار دارد و نه تنها بازدید از آن ممنوع است، بلکه میراث فرهنگی آن را به حال خود رها کرده‌ و اقدامی برای مرمت این بنا انجام نداده‌ست. حالا در سومین قرن حیات عمارت کلاه‌فرنگی، به نظر می‌رسد که این بنا در کشاکش میان حوزه علمیه و میراث فرهنگی به دست فراموشی سپرده‌ شده‌است.

              

عمارت «کلاه فرنگی» بندرعباس یکی از مهم‌ترین بناهایی است که هلندی‌ها در اوایل قرن هفتم میلادی در این شهر تاسیس کردند. هلندی‌ها این عمارت را به عنوان مکانی برای مرکز تجارت‌خانه احداث کردند و در سال‌های طولانی محل استقرار نظامیان و بازرگانان وابسته به آن‌ها و سپس به عنوان ساختمان گمرک فعالیت می‌کرده‌است. آنچه از شواهد امر پیداست این است که عمارت کلاه‌فرنگی یکی از بناهای مهم دوران خود بوده‌است به‌طوری که در زمان وقایع تاریخی مهمی چون حمله افغان‌ها به بندرعباس نقش مهمی در تعیین سرنوشت مردم شهر داشته‌است. «نیما صفا»، پژوهشگر تاریخ هرمزگان در مقاله «نظری بر عمارت کلاه فرنگی بندرعباس» در چهارمین همایش سالانه بین‌المللی خلیج‌فارس در توصیف مشخصات ظاهری عمارت کلاه‌فرنگی نوشته‌است: «این بنا در زمینی به وسعت تقریبی 429 مترمربع در سه طبقه بنا شده‌است. در طبقه فوقانی در سه ضلع شمال، جنوب و غرب مهتابی وسیعی در امتداد عمارت ساخته شده‌است. ... سنگ سیاه، ساروج و گچ از جمله مصالحی است که در ساخت این بنا مورداستفاده قرار گرفته‌است».  این عمارت در دوره صفویان به عنوان مهم‌ترین و مجلل‌ترین ساختمان بندرعباس شناخته می‌شد به طوری که «دوبروین»، سفرنامه‌نویس هلندی در مورد این عمارت می‌نویسد: «منزلی که متعلق به کمپانی ماست، زیباترین ساختمان شهر است و در حاشیه شهر به طرف شرق قرار دارد. این ساختمان خیلی وسیع و دارای مخازن اسلحه است. اتاق‌های آن بسیار زیبا و مرتفع می‌باشد؛ هم‌چنین سالن بسیار مجللی در بالا قرار دارد که از پنجره‌های آن و هم‌چنین از پنجره‌های محل سکونت رییس کمپانی که در همین ساختمان قرار دارد منظره زیبای دریا پیداست و در اتاق‌های آن هوای بسیار مطبوعی جریان دارد». این عمارت پس از خروج هلندی‌ها کاربردی دوگانه پیدا کرده و از یک سو مقر حاکم شهر و از سوی دیگر محل اداره گمرکات بوده‌است. 

              

آنطور که در مقاله نظری بر عمارت کلاه فرنگی بندرعباس نوشته شده‌است این عمارت تا قبل از روی کارآمدن رضاشاه، هم‌زمان مقر حکومت و اداره گمرک بوده‌است. در دهه نخست سال 1300 شمسی مقر حکومت به ساختمان دیگری منتقل شد اما اداره گمرک تا سال 1352 به فعالیت خود در این عمارت ادامه داد. تا چندسال پس از آن هم از این عمارت به عنوان انبار گمرک استفاده می‌شد و سپس به تملک شهرداری بندرعباس درآمد تا اینکه سرانجام پس از انقلاب اسلامی مدت کوتاهی به عنوان دفاتر میدان‌داران میوه‌وتره‌بار استفاده می‌شد. در ابتدای دهه 60 این ساختمان و محوطه اطرافش در اختیار حوزه علمیه قرار گرفت و به عنوان مدرسه علوم دینی و خوابگاه طلاب حوزه علمیه مورد بهره‌برداری قرار گرفت. سپس ساختمان دیگری در ضلع شمالی این عمارت برای حوزه علمیه احداث می‌شود و این سازه بلااستفاده و متروک به حال خود رها می‌شود و تا به امروز در معرض ویرانی قرار دارد. ساختمانی که اهمیت تاریخی فراوانی دارد و ضرورت مرمت و بازسازی آن بر هیچکس پوشیده نیست. عمارتی که در جنگ‌های بسیاری قلعه و دژ مستحکمی از مردم و ساکنان شهر در مقابل مهاجمان محافظت می‌کرد و از این رو بخش مهمی از حافظه تاریخی شهر بندرعباس محسوب می‌شود، اکنون در معرض تخریب و نابودی قرار دارد. عمارت کلاه فرنگی سال ۸۴ با هدف حفظ و مرمت در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و پیگیری های جدی برای مرمت آن، از سال ۹۰ آغاز شده است. چنان که گفته‌شد این عمارت اوایل دهه ۶۰ هجری شمسی به همراه محوطه اطراف آن به حوزه علمیه بندرعباس واگذار و بعدها توسط حضرت آیت الله احمدی فقیه امام جمعه سابق بندرعباس برای حوزه علمیه وقف شد. پس از بلااستفاده ماندن این بنا در سال‌های اخیر و رسانه‌ای‌شدن احتمال تخریب این بنا، اداره میراث فرهنگی برای مرمت این بنا اظهار تمایل کرده‌بود اما گفته‌ می‌شد که حوزه علمیه به میراث فرهنگی اجازه مرمت و بازسازی را نمی‌دهد. با این وجود در سال 96  حجت الاسلام اسماعیل مختاری، مدیر حوزه علمیه هرمزگان در مورد مرمت این بنا گفته‌بود: «اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان می تواند درخواست کتبی خود برای مرمت بنا را به حوزه علمیه ارسال کند که آن را به مرکز اعلام کرده و لذا باید منتظر نظر مرکز مدیریت حوزه های علمیه در قم بود». البته نتیجه این مکاتبات با حوزه علمیه قم هیچ‌گاه مشخص نشد با این وجود مدیر مرکز حوزه علمیه در همان زمان گفته‌بود که هیچ نهادی به اندازه حوزه علمیه پیگیر و مشتاق مرمت ساختمان قدیم گمرک بندرعباس نیست. 

          

آیت‌الله احمدی فقیه، عضو هیئت امنای مدرسه النبی که عمارت کلاه فرنگی درحال حاضر در حیاط این بنا واقع‌شده می‌گوید: «بنایی به نام کلاه فرنگی وجود ندارد». او توضیح می‌دهد: «من تا مادامی که آن‌جا بودم اسمی به نام کلاه‌فرنگی را نشنیدم. این‌ها همه حرفی است که خودشان درست کردند و خلاف واقع است. این بنا در گذشته ساختمان گمرک بوده‌است و حوزه کل ساختمان گمرک را خریداری کرده و تمام شده‌است». او در پاسخ به اینکه نتیجه مکاتبات با قم باری مرمت این بنا چه شده‌است می‌گوید: «این بنا بسیار فرسوده بود و امکان مرمت آن وجود نداشت و بنابراین مذاکرات به نتیجه نرسید اما اصل قضیه کلاه‌فرنگی دروغ محض است». عباس نوروزی، معاون میراث فرهنگی استان هرمزگان درباره این بنا می‌گوید: «این بنای تاریخی به نام عمارت کلاه‌فرنگی یا گمرک قدیم بندرعباس در سال 1384 در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است و در حال حاضر این بنا از وضعیت مناسبی برخوردار نیست». نوروزی درباره علت عدم‌مرمت این بنا می‌گوید: «به دلیل عدم‌همکاری هیئت امنای حوزه علمیه برای مرمت این عمارت، نتوانستیم اعتباراتی را که برای مرمت و بازسازی این بنا جذب کرده‌بودیم، نتوانستیم اقدامی برای این بنا انجام دهیم و این اعتبارات برگشت‌‌خورده‌است». او در ادامه می‌گوید: «میراث فرهنگی اصلا بحث مالکیت هیچ بنای تاریخی که در مالکیت سازمان میراث فرهنگی نیست را ندارد و این بنای تاریخی هم درصورتی که توسط میراث فرهنگی مرمت شود مالکیت آن برای حوزه علمیه حفظ می‌‌شود و برای کاربری هم به حوزه علمیه کمک می‌کنیم و ما پیشنهاد کردیم پس از مرمت از این بنا به عنوان موزه مذاهب یا موزه شهدا یا حتی کتابخانه طلاب شود اما متاسفانه با ما همکاری نمی‌شود وگرنه ما آمادگی مرمت این بنا را داریم تا مردم بتوانند از این بنای تاریخی بازدید کنند و این بنا به عنوان یک سند تاریخی در استان هرمزگان ثبت شود».  نیما صفا در مورد نزاع بین حوزه علمیه و میراث فرهنگی می‌گوید: «حوزه علمیه در کل تاریخ شیعه در بطن جامعه و ارتباط مستقیم و رفت و آمد مردم شکل گرفته و رشد کرده‌است بنابراین خوب است که مسئولان حوزه علمیه بندرعباس هم درب این مکان تاریخی را به روی مردم باز کنند و اجازه دهند اداره کل میراث فرهنگی به وظیفه‌اش که مرمت ابنیه تاریخی هست عمل کند. بنابراین لازم است که این بنا بعد از مرمت در اختیار مالکش قرار بگیره و به‌عنوان موزه و مرکز نگهداری کتب نفیس حوزه علمیه در دسترس مردم باشد».