نیما صفا، نویسنده و پژوهشگر تاریخ

آنچه از منابع و گزارش‌های هلندیان ساکن بندرعباس در دوره صفوی برداشت می‌شود آن است که عمارت مزبور در دوره‌ی استقرار آن کمپانی در بندرعباس از سوی مردم بومی شهر تحت عنوان «سرکاری ولندیز» (Sarkari Valandis) یعنی محل کارگزاری هلند، خطاب می‌شده است (فلور، ویلم، اشرف افغان بر تختگاه اصفهان، همان، ص  169)؛ اما بعدها رفته‌رفته این اصطلاح جای خود را به  کلاه‌فرنگی می‌دهد زیرا در طبقه‌ی سوم عمارت، بنایی با سقف مخروطی شکل و زیبا وجود داشته و به سبب شباهت آن به کلاهی که اروپاییان یا اصطلاحاً «فرنگی‌ها» بر سر می‌گذاشتند، به آن کلاه‌فرنگی گفته می‌شده، لذا به‌مرورزمان این نام به‌کل عمارت اطلاق شده است (سدید السلطنه، محمدعلی، همان، ص 597)؛ همچنین در منابع تاریخی عهد قاجار از این بنا با عنوان «عمارت ولندیزی» نیز یادشده (کریم زاده تبریزی، محمدعلی، اسناد متفرقه قدیمی، ص 9) زیرا سابقاً هلند را «ولندیز» می‌گفتند و هنوز هم این کلمه در زبان اردو، در معنای «هلند» کاربرد دارد. 

 در دوره‌ی صفوی و تا پیش از احداث این عمارت، شهر بندرعباس محدود به ناحیه‌ای بود که تجارتخانه‌های کمپانی‌های انگلیس و هلند و فرانسه در آن مستقر بودند و محلی که بعدها عمارت کلاه‌فرنگی در آن احداث شد، در منتهی الیه شرق و خارج از محدوده‌ی شهر محسوب می‌شد. حتی در اواخر دوره‌ی صفوی و در سال 1731. م / 1110. ش که به دستور شاه‌طهماسب دوم دیوار دور شهر تجدید بنا شد، این عمارت و تعدادی خانه‌ی اطراف آن در بیرون از محدوده دیوار قرار گرفت (فلور، ویلم، حکومت نادرشاه، همان، ص140).

بعدها با تغییراتی که طی سنوات گوناگون اتفاق افتاد، محدوده‌ی غرب شهر از آبادانی خارج و مخروبه و متروک گردید (سدید السلطنه، محمدعلی، همان، ص 154) و شهر جدید در شمال «عمارت کلاه‌فرنگی» توسعه یافت. این شهر به‌وسیله‌ی دیوار و برج‌های شانزده‌گانه محصور و دارای سه دروازه ورود و خروج بوده که دروازه جنوبی شهر به سمت دریا، درواقع دروازه‌ی جنوبی این عمارت محسوب می‌شده است (سایبانی، احمد، همان، ص 147).

در سال 1285. ق / 1247. ش و زمانی که حاکم بندرعباس مستقیماً از سوی حکومت مرکزی تعیین می‌شد، به همت حاکم وقت، «حاجی احمدخان کبابی»  باهدف سهولت در امر بارگیری و حمل‌ونقل کالا به دریا و بالعکس، فضای ضلع جنوبی «عمارت کلاه‌فرنگی» که به دریا متصل بوده و در هنگام جزر و مد، دنباله موج دریا به دیوار جنوبی آن عمارت برخورد می‌نموده (کریم زاده تبریزی، محمدعلی، همان، ص 10) را به‌وسیله‌ی خاک و سنگ پرکرده و این محوطه از دریا را خشک می‌نمایند (حبیبی، حسن و وثوقی، محمدباقر، بررسی تاریخی - سیاسی و اجتماعی اسناد بندرعباس، ص 317). 

در سال 1299. ق / 1261. ش، (کریم زاده تبریزی، محمدعلی، همان، ص 8) به دستور و همت حسین قلی خان سعد الملک (بعدها به لقب نظام‌السلطنه نائل آمد) سنگ‌های بزرگی از قلعه‌ی پرتغالی‌های جزیره هرمز را به‌اندازه‌ی پنج هزار کشتی کوچک به بندرعباس انتقال داده و اسکله‌ای سنگی به طول صد و پنجاه ذرع احداث شد (نظام‌السلطنه مافی، حسین قلی خان، خاطرات و اسناد حسین قلی خان، به کوشش معصومه مافی و منصوره اتحادیه، ج اول، ص 396 و 397) و به اسکله ناصری معروف گردید (کریم زاده تبریزی، محمدعلی، همان، ص 8).

در اواخر دوره‌ی ناصری، حدفاصل این عمارت تا اسکله‌ی مذکور، محل استقرار توپخانه‌ی دولتی و عَلَمی برای اهتزاز پرچم وجود داشته که به میدان توپخانه شهرت می‌یابد و در ضلع شمال این محوطه، فضای دروازه‌ی ورودی عمارت واقع بوده که به‌عنوان بارانداز گمرک مورداستفاده قرار می‌گرفته و مأمورین گمرک در آنجا عوارض محموله‌های تجاری را اخذ می‌نمودند (همان، ص 9).

بعدها در عصر پهلوی اول، اسکله‌ی فلزی جدیدی بجای اسکله قدیم احداث می‌شود و خط راه‌آهن، اسکله را به درون محوطه‌ی عمارت متصل و کالاها را به‌وسیله‌ی چند واگن کوچک دستی جابجا می‌نمودند (سایبانی، احمد، همان، ص 124)؛ این تغییرات باعث شد نمای بیرونی این عمارت در طول سالیان متفاوت شکل جدید به خود گرفته و دچار تحول اساسی شود.

 

   

  

   Aubrey, Edwin, Album of tour of the Persian Gulf, British Library, Photo 496/6/14, p 7- b    ( 

 شماره‌های بعدی صبح ساحل را برای خواندن ادامه این مقاله و آشنایی بیشتر با عمارت کلاه‌فرنگی بندرعباس دنبال کنید.

روزنامه صبح ساحل