ایرانیان باستان، جشن‌های متعددی در طول سال برگزار می‌کردند. این جشن‌ها فقط راهی برای شادی و سرخوشی نبوده‌اند بلکه پشت هر کدام از این جشن‌ها، یک فلسفه‌ای عمیق و دقیق وجود داشته که هدفی مهم را به دنبال داشته‌است. در ادامه مروری بر یک جشن باستانی به نام «جشن سده»، خواهیم پرداخت.

در روز دهم بهمن‌ماه هر سال هم جشنی موسوم به «جشن سده» برگزار می‌شده و هنوز هم در برخی نقاط ایران، این جشن برگزار می‌شود. جشن سده، روز کشف آتش از سوی بشر است. آتش گرم و پرنور همیشه از سوی ایرانیان مورد توجه و احترام بوده است. آتش که مظهر گرما و نور در زندگی است، ابزاری برای مبارزه با اهریمن و تاریکی‌ها شناخته می‌شده است. به همین خاطر در روز دهم بهمن‌ماه هر سال، مردم با روشن کردن آتش بر بام‌ها یا کوهستان‌ها، گرمی و شکوه آن را در برابر سردی و نفوذ اهریمن جشن می‌گرفتند.

ریشه و دلیل برگزاری جشن سده چیست؟

 در شاهنامه، کتُب تاریخی و از لحاظ دینی و غیره، درباره جشن سده صحبت‌های زیادی شده‌است و هر کدام دلیل جالبی را ارائه کرده‌اند. گذشتگان معتقد بودند که در دهم بهمن‌ ماه بوده که شمار انسان‌های روی کره زمین به ۱۰۰ عدد رسیده است. برخی دیگر مدعی هستند که جشن سده به خاطر رسیدن صدمین روز زمستان است. در گذشته بر این باور بوده‌اند که از ابتدای فصل سرما و زمستانی شدن آب و هوا (اول آبان‌ماه) تا دهم بهمن‌ماه صد روز و از دهم بهمن‌ماه تا نوروز و اول بهار هم صد روز بوده است. البته تا بهار ۵۰ شب و روز باقی می‌ماند که به دلیل کشف آتش، شب‌ها هم مانند روز، گرم و روشن بوده‌اند. پس آن‌ها هم به عنوان روز شمرده می‌شده‌اند. در نتیجه دهم بهمن‌ماه را با نام سده جشن می‌گرفته‌اند. تا اینجا ریشه تاریخی جشن سده به نوعی با عدد ۱۰۰ در ارتباط بود اما برخی از کارشناسان هم معتقد هستند که جشن سده، هیچ ارتباطی با عدد ۱۰۰ ندارد. آن‌ها معتقد هستند که واژه «سَدَه» در زبان اوستایی به معنای طلوع کردن و برآمدن است و ارتباطی میان واژه سد که شکل عربی‌ آن «صد» است با «سده» که شکل عربی آن «سذق» است، وجود ندارد. روایت‌های تاریخی مختلفی از ریشه جشن سده وجود دارد که هر یک در نوع خود، اطلاعات خوبی از گذشته‌ها را در اختیار ما قرار می‌دهند.

آداب و رسوم جشن سده

آتش افروزی را می‌توان از مهم‌ترین آیین جشن سده دانست تا جایی که شکوه و شهرتش را وابسته به آن می‌دانند. در قدیم چون این روز فرا می‌رسید، در پایان روز دهم آبان ماه و شب یازدهم، هر یک از مردم به تهیه هیزم مشغول می‌شدند و سپس آن را آتش می‌زدند. در رو به روی آتشی که در حضور پادشاه برپا می‌کردند، شعرا قصائدی را که در توصیف پادشاه سروده بودند را با صدای بلند و رسا می‌خواندند و مردم هم همراه با آن‌ها به شادی می‌پرداختند و از روی آتش می‌پریدند تا نشاط خود را آشکار سازند. اما امروزه از مدت‌ها قبل از 10 بهمن ماه بساط جشن سده مهیا می‌شود. با جمع شدن هیزم‌ها، توسط مشعل‌ها آتش زده می‌شوند. البته به همین سادگی‌ها هم نیست، آتش بین زردتشتیان بسیار مقدس است. به طوری که موبدان جلوتر از جوانان با مشعلی که به دست دارند، حرکت می‌کنند. آن‌ها سه بار دور، دور هیزم می‌زنند و جوانان هم با مشعل‌هایی که بر دستشان است، هیزم را آش می‌زنند و سپس به رقص و شادی می‌پردازند. در ادامه جشن، شعر جشن سده در شاهنامه خوانده می‌شود که باید در آن لحظه سکوت باشد. پایان جشن سده، وقتی آتش خاموش شد، کشاورزان خاکسترهای آتش را بر می‌دارند و با خود می برند تا بر روی زمین‌هایشان بریزند. اینگونه اعتقاد دارند که با این کار، خیر و برکت به زمین هایشان بر می‌گردد. البته این باوری است که از زمان‌های قدیم بوده و تا به الان هم باقی است. نخستین بار در زمان ساسانیان بود که کاربرد تل بزرگی از آتش در جشن سده متداول شد. شاهان ساسانی، واعظین و روحانیان دربار را پیش از غروب خورشید و به هنگام روشن کردن شعله های آتش، به «نیایش آتش» می گماردند. پس آیین مذهبی پرستش آتش به اجرا در می آمد و لحظاتی پیش از غروب خورشید تل بزرگی از آتش بر افروخته می شد که در کنار آن، رقص و پایکوبی و به جای آوردن مراسم آیینی زرتشتی همراه با نوشیدن نوعی شراب مخصوص به اجرا در می آمد. با اشاره‌ای مختصر به اسناد و وقایعی که در برپایی مراسم آیین مذهبی جشن سده در میان زرتشتیان ایرانی، به خوبی می توان دریافت که این جشن، نخستین بار در کشور ایران برپا شده و سپس با مهاجرت زرتشتیان ایرانی به دیگر کشورها، این مراسم نیز همراه آنها به فرهنگ های مختلف انتقال یافته است. از دیر باز رسم بر این بوده که جشن سده، در نزدیکی رودخانه و یا معبد زرتشتیان برپا شود. مراسم جمع آوری هیزم و تکه های چوب در روز قبل از جشن نیز، تفسیر جداگانه خود را داشت. آتشی که لحظاتی پیش از غروب خورشید برافروخته می شد، تمامی شب روشن می ماند. صبح بعد از جشن، زنان خانه دار بخش کوچکی از آتش باقی مانده را به خانه می بردند و تلاش می کردند این آتش مقدس را روشن نگه دارند.روشن نگه داشتن آتش مقدس برای آنها در سال جدید خیروبرکت به همراه داشت. جشن سده، سه روز به طول می انجامید. در روز سوم، زرتشتیان آتش باقی مانده را به معبد منتقل می کردند و آن را در جعبه مخصوصی، روشن نگه می داشتند.

کجا می‌توان جشن سده را تماشا کرد؟

جشن سده هم‌اکنون در بسیاری از نقاط ایران برگزار می‌شود. تهران، شیراز، اصفهان، اهواز، میبد، یزد، اردکان و کرمان از جمله شهرهایی هستند که این جشن در آن‌ها برگزار می‌شود. در تهران این جشن در میدان مارکار تهران‌پارس برگزار می‌شود. در یزد جشن سده در آتشکده محله رحمت‌آباد به اجرا درمی‌آید. در کرج نیز جشن سده در خانه دولت برگزار می‌شود. با این حال شکوهند‌ترین جشن سده طی 100 سال اخیر در کرمان به اجرا درآمده است. حدود 80 سال است که زرتشتی‌های کرمان و شهرهای اطراف در باغچه دولت‌آباد گرد هم می‌آیند و باشکوه‌ترین جشن سده در ایران را با حضور زرتشتیان و میهمانانی از کیش‌های مختلف برگزار می‌کنند. این مراسم معمولا از ظهر دهمین روز بهمن‌ماه تا غروب به درازا می‌کشد.

آداب و رسوم جشن سده زرتشتیان

همانطور که در بالا نیز اشاره کردیم جشن سده هر ساله در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می شود و افراد زیادی برای شرکت در آن حضور می یابند. این جشن که از ظهر روز دهم بهمن ماه شروع شده و تا غروب ادامه می یابد، آداب و رسوم و نحوه برگزاری مخصوص به خود را دارد که در اینجا به آن خواهیم پرداخت.از گذشته یکی از مهم ترین آیین های جشن سده زرتشتیان برپایی آتش بوده است، بدین خاطر هر یک از مردم از روز قبل جشن به تهیه هیزم می پرداختند و پس از جمع آوری، مخروطی بزرگ از هیزم  را در حضور پادشاه درست می کردند که این مخروط سده نامیده می شد. 
در هنگام غروب روز دهم بهمن ماه موبدان زرتشتی و جوانان با لباس هایی سراسر سفید و مشعل هایی در دست اطراف این سده حضور یافته و همانطور که در یک دست مشعل و دست دیگر در دست موبد دیگر بود سه دور به اطراف این سده می چرخند و با زمزمه اوستا به نیایش آتش می پردازند، سپس موبد بزرگ با مشعل و دیگران با شعله هایی که در دست دارند شروع به آتش زدن هیزم ها می کنند و هنگامی که آتش برافروخته شود، مردم گرد آن می آیند و جشن می گیرند. در این مراسم شعرا شعرهایی را که برای پادشاه سروده باشند می خوانند و اجرای موسیقی، پرده خوانی، شاهنامه خوانی و نقالی نیز از دیگر برنامه های این مراسم است. در جشن سده، بسیاری از مردم فارغ از هر دین و مذهب و جنسیتی حضور می یابند و با اجرای سرود ها و ترانه ها آرزوی پیروزی نور بر ظلمت و رفتن سرما را می کنند. 
در نهایت با کم شدن زبانه های آتش برخی از مردم و سوارکاران از روی آن می پرند و به رقص و پایکوبی اطراف آتش می پردازند. هنگام خاموش شدن آتش نیز، برخی از کشاورزان مقداری از خاکسترهای آتش را برمی دارند تا بر روی زمین و محصول خود بریزند، زیرا معتقدند که این کار نه تنها خیر، برکت و شگون دارد، بلکه زمین هایشان را از سرمازدگی حفظ می کند و این باور از زمان قدیم تا کنون در بین آن ها وجود داشته است.  شهر یزد یکی از شهرهای است که جشن سده زرتشتیان را به صورت بسار باشکوهی برگزار می کند. برای آشنایی با دین زرتشتی حتما در روز دهم بهمن ماه به این شهر سفر کنید و از شرکت در این جشن بزرگ لذت ببرید. در هنگام حضور در مراسم جشن سده باید این نکته را در نظر داشته باشید که این جشن یک مراسم آئینی محسوب می شود، لذا باید به اعتقادات برگزار کنندگان آن احترام گذاشته و برخوردهای انتقادی نداشته باشید. در هنگام برگزاری جشن سده زرتشتیان به ویژه زمان گاته خوانی از خوردن و آشامیدن پرهیز کنید. از برخورد مستقیم به آتش خودداری کرده و در هنگام اجرای شاهنامه خوانی و نقالی سکوت را رعایت کنید. در برگزاری جشن سده، زرتشتیان با لباس هایی سفید حضور می یابند و آتش توسط موبدان آن ها افروخته می شود. از آن جایی که آتش برای زرتشتیان بسیار مقدس است معتقدند که نفس های آلوده انسان ها نباید به حریم مقدس آتش برخوردی داشته باشد، از این رو در طی مراسم روبندهایی را بر صورت خود می زنند. در انتهای مراسم نیز شعله های آتش توسط آتش نشان هایی که در آن جا حضور دارند خاموش می شود. در هنگام حضور در مراسم عکس برداری و فیلم برداری مانعی ندارد و شما می تواند خاطرات زیبا و جالبی را از این جشن به ثبت برسانید.

خوراکی‌های جشن سده

از آن جایی که برگزاری جشن سده زرتشتیان در برخی از شهرها اهمیت بالایی دارد چندین روز قبل از شروع مراسم تدارکات ویژه ای برای این جشن در نظر می گیرند که از جمله آن ها می توان به خوراکی های جشن سده اشاره کرد که زنان زرتشتی آش و سیرو می پزند و در کنار آجیل، گز و سوهانی که دیگر افراد با خود می آورند به برگزاری آیین جشن می پردازند.

جشن نوسره چیست؟

گفتنی است که «جشن نوسره» در ۵ روز قبل از جشن بزرگ سده برگزار می‌شود، ایرانیان با برگزاری این جشن خود را برای برگزاری هر چه باشکوه تر جشن بزرگ سده آماده می‌کردند.  از آداب برگزاری جشن نوسره بر پایی آتش و خواندن نیایش و دعا در درگاه حق میباشد، در روایت ها آمده که با برگزاری این مراسم بزرگان دینی و مذهبی و مسئولان با برنامه ریزی و ایجاد آمادگی برای جشن سده به هر چه باشکوه برگزار شدن آن می پرداختند. روز پنجم از هر ماه به سپندارمذ در آیین باستان پارسی نسبت داده شده است که (به مناسبت سبزکنندگان زمین و سبز شدن زمین) به منظور ستایش و گرامیداشت زنان این روز را در ماه به گرامیداشت زنان اختصاص داده اند.

 منابع: باشگاه خبرنگاران/ ایلنا/بیتوته