نویسنده: توحید ورستان
در سالهای اخیر کشورهای آسیای مرکزی به دنبال توسعه روابط خود با ایران بودهاند تا از ظرفیت سرزمینی ایران و بنادر جنوبی آن استفاده کرده و بتوانند به بازارهای منطقه خلیج فارس و جنوب آسیا دسترسی داشته باشند. در میان کشورهای آسیای مرکزی، ازبکستان به دلیل هم مرزی با چهار کشور دیگر و داشتن بیشترین جمعیت منطقه از اهمیت راهبردی برخوردار است. اما این کشور محصور در خشکی به دنبال یافتن مسیرهای اتصالی به آبهای آزاد است. از همین روی، ازبکها به دنبال اتصال به دریای عمان از طریق بنادر پاکستان، خلیجفارس از طریق ایران و در نهایت به دریای خزر هستند. ازبکستان به عنوان پرجمعیتترین کشور آسیای مرکزی، علاقهمند به گسترش ظرفیت لجستیک و حمل و نقل و ایجاد پیوندهای اضافی برای پیشبرد اقتصاد خود است. از همین روی، توافقنامه عشقآباد همکاری در بخش حمل و نقل بین قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، عمان و هند این بستر را فراهم میکند. همچنین کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) نیز در این راستا تاثیرگذار است. از طرف ازبکستان، خطوط ریلی هم اکنون در جهت مزار شریف در شمال افغانستان برقرار بوده که گواه برنامههای تاشکند است.
ازبکستان و بنادر ایران
براساس دادههای
گمرک ایران، مبادلات تجاری ایران با ازبکستان در ۷ ماهه ۱۴۰۲ به رقم ۲۴۰ میلیون دلار رسید که با توجه به ظرفیتهای دو کشور، رقم بزرگی نیست. بنابراین، اگر اتصالات منطقهای بین دو کشور برقرار شود، زمینه برای افزایش این رقم نیز فراهم میشود. در ۱۴ دسامبر ۲۰۲۰، اولین نشست سه جانبه بین ازبکستان، ایران و هند برگزار شد. پیش از این، ایران و ازبکستان چندین دیدار دوجانبه داشتهاند. تمرکز این دیدارها بر روابط سه کشور تحت توافقنامه عشق آباد که در سال ۲۰۱۶ لازم الاجرا شد و پروژه زیرساختی چابهار بود. بندر چابهار در جنوب ایران، در کانون طرح زیرساختی جدید اوراسیا قرار دارد و خطوط ریلی و حمل و نقل به/ از بندر در نظر گرفته شده تا آسیای مرکزی و به ویژه ازبکستان و افغانستان را به حمل و نقل بینالمللی کالا متصل کند. مسیرهای جدید به طور قابل توجهی زمان مبادلات قبلی و همچنین هزینهها را کاهش میدهد و میتواند به رشد اقتصادی در جمهوری های آسیای مرکزی کمک کند. تاشکند اتصال از طریق ایران را از نظر اقتصادی سودآورترین و کوتاهترین راه ارتباطی با بازارهای جهانی میداند. در مقابل، تهران اتصال از طریق ازبکستان را از نظر استراتژیک مهمترین و کوتاهترین مسیر ترانزیتی به چین و شرق آسیا میداند. همچنین، تاشکند از حضور سرمایه گذاران و شرکتهای مهندسی ایرانی در پروژههای اقتصادی و توسعهای در این کشور استقبال کرده و علاقه مند به گسترش روابط علمی و فناوری است. در مجموع، ایران و ازبکستان هر دو در موقعیتهای استراتژیک مهم منطقه قرار دارند و اهداف و منافع ژئوپلیتیکی را در این زمینه دنبال میکنند. ازبکستان به ویژه روی همکاریهای آینده برای دسترسی به اقیانوس هند حساب ویژه باز کرده است. البته، بزرگترین مانع بر سر راه مبادلات اقتصادی بین ازبکستان و ایران همچنان تحریمهای آمریکاست که به طور غیرمستقیم توسعه پروژههای زیرساختی ایران مانند چابهار را کند میکند. بنابراین، احیای مذاکرات هستهای به نفع دولت تاشکند خواهد بود و در صورت تحقق آنها، روابط اقتصادی و سیاسی ایران و ازبکستان میتواند به سطح جدیدی از همکاریها برسد. همچنین اخیرا رئیسجمهور ترکمنستان گفته است: « در آینده یک گذرگاه حملونقلی از شرق به غرب احداث میشود که ترکمنستان، ایران، عراق و ترکیه را به هم متصل میکند. بزرگراهی که بخشهای شرقی و غربی ترکمنستان را به هم وصل میکند، موجب میشود ازبکستان به بندرهای بینالمللی دریای خزر و از طریق مسیرهای دریایی به قراقستان، اروپا، جنوب روسیه، شمال ایران، کشورهای
حوزه خلیج فارس و تنگه هرمز دسترسی پیدا کند.»
منافع هند از همکاری با ازبکها
در سالهای اخیر، مقامات هند و ازبکستان بارها با یکدیگر دیدار و توافقنامه همکاری در چندین زمینه امضا کردند تا تلاشها برای سرمایه گذاری دوجانبه را افزایش دهند. علاوه بر این، ازبکستان تمایل خود را نسبت به پیوستن به کریدور بین المللی شمال-جنوب اعلام کرده است. ازبکستان برای افزایش چشمگیر برنامههای ارتباطی منطقهای هند، به پیوستن به کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب نگاه استراتژیک دارد. با سرمایه گذاریهای عظیم ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) در آسیای مرکزی، تمایل ازبکستان برای پیوستن به INSTC یک پیروزی بزرگ برای هند در راستای مقابله با BRI چین و دور زدن پاکستان است. در نتیجه، این امر یک پیروزی دیپلماتیک بزرگ برای هند است زیرا مسیر ارتباط با منطقه آسیای مرکزی از طریق بندر چابهار گشوده میشود و همچنین، به هند دسترسی بیشتری به روسیه و اروپا را میدهد. در واقع، براساس اعلام وزارت امور خارجه هند، ازبکستان با پیوستن به کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) در اصل موافقت کرده است. ازبکستان یک کشور محصور در خشکی است و به گفته مقامات هند، از هر ابتکاری که ارتباط بین افغانستان و ازبکستان یا سایر کشورهای آسیای مرکزی را افزایش دهد، استقبال میکند. کریدور بین المللی شمال-جنوب یک شبکه چندوجهی از مسیرهای کشتی، ریلی و جادهای برای حمل و نقل کالا بین هند، ایران، افغانستان، آذربایجان، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا است. هدف این کریدور افزایش ارتباطات تجاری بین شهرهای بزرگ مانند بمبئی، مسکو، تهران، باکو، بندرعباس، آستاراخان، بندر انزلی و غیره است. بمبئی از طریق کریدور حمل و نقل بین المللی شمال به جنوب به مسکو متصل میشود که از ایران و آذربایجان میگذرد. تلاش همه کشورهای این کریدور در راستای افزایش پذیرش آن بوده است. این مسیر ترانزیتی به کاهش هزینهها و زمان کمک و هند را قادر میسازد موقعیت خود را در خاورمیانه تثبیت کند. براساس مطالعه انجام شده، این مسیر ترانزیتی هزینههای حمل و نقل را به ازای هر ۱۵ تن محموله ۲۵۰۰ دلار کاهش میدهد. همچنین، افزایش وابستگی متقابل بین هند و روسیه ضربهای به برنامههای چین خواهد بود زیرا روسیه به دنبال راهی برای خروج از وابستگی تجاری به چین است. بنابراین، گسترش روابط تجاری بین هند و روسیه یک رویکرد خوشایند برای مقابله با BRI چین و دور زدن آن بوده و در عین حال مانع از رشد فزاینده سرمایه گذاری چین در آسیای مرکزی است. در مجموع، تمایل ازبکستان برای پیوستن به INSTC، جاه طلبی هند را بیشتر و فرصتهای نامحدودی را برای گسترش حضور خود در اروپا و آسیای مرکزی به آن میدهد. در مجموع، در دنیای کنونی که کشورها نگاه ویژه به اقتصاد دارند، همکاری ترانزیتی و اقتصادی بین ایران، ازبکستان و هند در چارچوب کریدور شمال-جنوب و توافقنامه عشق آباد میتواند در راستای منافع راهبردی هر سه کشور باشد و پیامدهای اقتصادی و سیاسی مهمی را در پی داشته باشد.
روزنامه صبح ساحل