دولت ابراهیم رئیسی در دو سال اخیر همواره به دنبال اجرای رویکرد موسوم به «دیپلماسی همسایگی» مبتنی بر بهبود روابط با همسایگان منطقه‌ای خود از آسیای مرکزی گرفته تا کشورهای عربی است. همچنین، امضای توافقنامه عربستان و ایران با میانجیگری چین، مبنایی برای واقعیت ژئوپلیتیکی جدید خاورمیانه بوده که ایران را بر آن داشت تا در آن سرمایه‌گذاری کند. در این راستا، تلاش‌ها برای گفت‌وگو و بهبود روابط ایران با مصر در حال افزایش است. اما باوجود احیای روابط با امارات و عربستان سعودی، هنوز در مورد مصر این اتفاق روی نداده است. البته، گمانه‌زنی‌ها مبنی بر بهبود روابط دو کشور در سفر اخیر سلطان عمان به مصر و سپس به تهران پس از آن افزایش یافت. اما بدون تردید یکی از مسائل مهم و تاثیرگذار در احیای روابط دوجانبه، بخش اقتصاد است.

  

دولت بایدن در مدیریت منافع آمریکا در خاورمیانه با چالش‌های بزرگی مواجه بوده و نفوذ فراگیر ایالات متحده در منطقه به وضوح کاهش یافته است. این امر را با چند تحول می‌توان ردیابی کرد؛ نخست، متحدان اوپک نارضایتی خود را از ایالات متحده نشان داده و تصمیم به اجرای کاهش بیشتر تولید نفت گرفته‌اند که به طور بالقوه بر منافع انرژی آمریکا تأثیر منفی می‌گذارد. دوم، عربستان سعودی در حال اعمال فشار بر آمریکا برای گرفتن امتیازات هسته‌ای است که نشان دهنده تنش در روابط دوجانبه آنهاست. سوم، میانجیگری چین برای احیای روابط ایران و عربستان جایگاه آن را در منطقه تقویت کرده است. در مجموع، دولت بایدن با چشم‌انداز پیچیده خاورمیانه و تحت فشار بازیگران مختلف منطقه‌ای مواجه است. در این میان، مصر نیز اخیرا با ایالات متحده به مشکل برخورده است که حتی موجب توقف کمک‌های نظامی ۲۳۵ میلیون دلاری واشنگتن به آن شد. یکی دیگر از رویکردهای اخیر مصر ابراز تمایل به احیای روابط دیپلماتیک با ایران است.

ایران و مصر به عنوان دو قدرت بزرگ منطقه‌ای، در ۴ دهه اخیر روابط تیره‌ای را تجربه کرده‌اند و دیدگاه‌های متفاوت آنها نسبت چشم‌انداز سیاسی خاورمیانه، همراه با شکاف‌های مذهبی، به این تنش‌ها دامن زده است. از نظر مذهبی، ایران عمدتاً مسلمان شیعه و مصر مسلمان سنی است و مواضع متضاد آنها در درگیری‌های منطقه‌ای، مانند جنگ داخلی سوریه و یمن، منجر به سیاست‌ها و پیمان‌های متفاوت شده و روابط دوجانبه را بیشتر تیره کرده است.در سال ۱۹۸۰ و پس از انقلاب اسلامی ایران، مصر در تصمیمی تاریخی روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد که این گسست برای چندین دهه ادامه یافت. امضای معاهده کمپ دیوید توسط مصر در سال ۱۹۷۸ و پس از آن پیمان صلح با اسرائیل در سال ۱۹۷۹ تاثیر عمیقی بر افزایش این شکاف داشت. ایران، مخالف رژیم صهیونیستی، با عادی‌سازی دیپلماتیک در منطقه مخالفت و شکاف بین دو کشور را بیشتر کرد.

باوجود این سابقه خصومت، طرح‌های دیپلماتیک اخیر و بحث‌ها درباره همکاری‌های اقتصادی میان ایران و مصر حاکی از گرم شدن بالقوه در روابط بوده که نشان دهنده پویایی در حال تحول چشم‌انداز ژئوپلیتیک خاورمیانه است.

مصر و ایران، رقبای سابق، در حال طی مسیر عادی‌سازی روابط دیپلماتیک هستند. دورنمای آشتی ایران و مصر زمانی تقریبا غیرممکن تلقی می‌شد، اما اکنون به واقعیت تبدیل شده است. در این راستا،  اخیرا احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد ایران، سفری تاریخی به قاهره داشت که نخستین سفر وزیر اقتصاد ایران به مصر پس از نزدیک به یک دهه بود. او برای شرکت در نشست بانک زیرساخت آسیایی به مصر سفر و با محمد معیط، وزیر دارایی مصر، دیدار و درباره تحولات روابط دو جانبه گفت‌وگو کرد.خاندوزی در جریان گفتگوهای خود تعهد ایران به تقویت روابط با کشورهای همسایه و منطقه را اعلام کرد. او بر پتانسیل بسیار زیاد همکاری ایران و مصر در زمینه‌های مختلف تاکید کرد که شامل حوزه‌هایی مانند AIIB، بانک توسعه اسلامی، ایجاد بانک مشترک، همکاری در بخش کشتیرانی، فناوری دارویی و تبادل تجهیزات پزشکی بود. وزیر دارایی مصر نیز بر علاقه شدید کشورش به پیشنهادات ارائه شده از سوی همتای ایرانی خود تاکید کرد. وی تمایل مصر برای تقویت روابط با ایران را ابراز و برای بهبود قریب الوقوع روابط دوجانبه ابراز امیدواری کرد. 

همچنین، خاندوزی خبر از افزایش سرمایه بانک ایران و مصر در آینده نزدیک داد. وی ابراز امیدواری کرد که این دیدار با معیط به عنوان کاتالیزوری برای تجدید همکاری‌ها و پیشبرد تلاش‌های دیپلماسی اقتصادی ایران باشد. در مجموع، سفر وزیر اقتصاد ایران به مصر با همراهی یک هیات عالی رتبه تجاری و اقتصادی، نشان دهنده جدیت دو ملت در پیگیری مشارکت‌های اقتصادی است.

تمایل به بررسی روابط اقتصادی و همکاری در بخش‌های مختلف نشان‌دهنده علاقه مشترک برای تقویت ثبات منطقه‌ای و رشد اقتصادی در یک چشم‌انداز پیچیده ژئوپلیتیکی است. خصومت تاریخی بین قاهره و تهران به دلیل چالش‌های مشترکی که نیازمند راه‌حل‌های دیپلماتیک است، دستخوش دگرگونی شده است. در حالی که ایران با موانع دولت ایالات متحده، به ویژه تلاش‌هایش برای حضور پررنگ در بازارهای جهانی نفت دست و پنجه نرم می‌کند، تنش‌های تنگه هرمز همچنان ادامه دارد. 

تهران خواستار خروج آمریکا از خاورمیانه و احیای روابط با کشورهایی مانند عربستان سعودی و مصر بوده است. همچنین، با در نظر گرفتن پیوستن ایران و مصر به گروه بریکس از اوایل سال ۲۰۲۴، احتمال تعمیق همکاری‌های اقتصادی قوت می‌گیرد. این گروه در حال ظهور می‌تواند تهدیدی جدی برای منافع آمریکا باشد. پویایی در حال تغییر خاورمیانه، همراه با تقویت روابط اقتصادی در بریکس، نشان دهنده یک چشم‌انداز در حال تغییر است که احتمالاً پیامدهای مثبتی برای سیاست منطقه‌ای و جهانی خواهد داشت.

  

 بدون تردید احیای روابط ایران و مصر یک دستاورد منطقه‌ای برای دولت رئیسی تلقی می‌شود زیرا انزوای کشور را کاهش و برقراری رابطه با قاهره ضربه دیگری به تلاش‌های اسرائیل برای ایجاد اتحاد منطقه‌ای علیه ایران پس از توافق ایران و عربستان سعودی است. مسلما از رهگذر احیای روابط ایران و مصر، منافع اقتصادی دو کشور نیز حاصل می‌شود، زیرا هر یک از آنها بازار بزرگی، مجموع دو کشور ۱۹۰ میلیون نفر، برای محصولات طرف مقابل است و برای نمونه ایران می‌تواند گاز و نفت مصر را تامین کند.

همچنین، در صورت بهبود روابط سیاسی دو کشور، حوزه گردشگری می‌تواند زمینه ساز همکاری‌های اقتصادی باشد. اما آنچه در محاسبات مصر اهمیت بیشتری دارد، استفاده از فرآیند تنش‌زدایی با ایران در راستای افزایش نقش شرکت‌های مصری در برخی از کشورهای عربی نزدیک به ایران مانند عراق و سوریه است. این امر، منافع بسیاری مانند دسترسی به نفت عراق و افزایش نقش شرکت‌های مصری در پروژه‌های بازسازی سوریه دارد. بنابراین به باور برخی از کارشناسان، مصر نمی‌تواند فرصت‌های اقتصادی را در عراق و سوریه به حداکثر برساند مگر اینکه روابط با تهران بهبود یابد.

 اما منافع حاصل از عادی سازی روابط با مصر برای تهران نیز مهمتر است. دولت ابراهیم رئیسی مصمم به اجرای «سیاست همسایگی» از طریق تعامل با کشورهای منطقه بوده که با هدف تضعیف سیاست آمریکا در فشار سیاسی و اقتصادی بر ایران و تلاش برای منزوی کردن آن است. بدون تردید، مصر در این زمینه امتیاز بزرگی برای ایران است.

 بنابراین، انگیزه اصلی ایران از بهبود روابط با مصر، ژئوپلیتیکی است، زیرا کل منطقه به سمت تنش‌زدایی پیش رفته و مصر و ایران نمی‌توانند از این روند جدا باشند.

همچنین، نقش منحصر به فرد ایران در خلیج فارس، آسیای مرکزی و قفقاز، و متقابلا مصر در دریای سرخ، مدیترانه و شمال آفریقا یک تقاطع ژئوپلیتیکی ویژه برای تهران و قاهره جهت همکاری فراهم می‌کند.  به عبارت دیگر، با توجه به عدم وجوداختلاف عمیق بین مصر و ایران، دو کشوراکنون فرصتی برای آغاز مرحله جدیدی از روابط دو کشور دارند که منافع اقتصادی نقش بسزایی در این روند دارد.