در چند روز گذشته و در پی اخطار رئیس جمهور به طالبان مبنی بر برخوردار شدن مردم سیستان و بلوچستان از حقابه هیرمند، شاهد واکنش‌هایی از سوی طالبان نسبت به این حق و مطالبه آن از سوی ایران بودیم. پیرامون رفتار تنش‌آفرین طالبان و اختلافات ایجاد شده میان ایران و افغانستان گفتگویی با "اکبر معصومی" پژوهشگر روابط بین الملل انجام دادیم.

این پژوهشگر در رابطه با اهمیت آب در منطقه خاورمیانه گفت: واکاوی دقیق موقعیت منطقه نشان می دهد که آب حکم طلا را برای خاورمیانه دارد؛ به این جهت که منطقه خاورمیانه به طور کلی در منطقه نیمه‌خشک و خشک کره زمین واقع شده است و از کمترین میزان بارند گی ها برخوردار است که در این رابطه می توان به بخش هایی از منطقه اشاره کرد که شاید در سال بیش از یکی دو بار بارندگی را تجربه نکنند. بنابراین واضح است که  از لحاظ زمانی زودتر از سایر مناطق با مسئله کم‌ آبی و بحران آب روبه‌رو باشد. از طرفی با افزایش سریع جمعیت، رشد اقتصادی نامتوازن، تغییر سبک و الگوی زندگی، سنتی بودن کشاورزی و هدر رفت آب در این حوزه که بعضا بالای هشتاد درصد است و در نهایت تغییرات آب و هوایی دامنه خشکسالی و کم آبی خاورمیانه را تشدید کرده است. 

 وی با بیان اینکه وضعیت آبی در کشور با توجه به موقعیت جغرافیایی که درآن قرارداریم، خوب نیست گفت: ما در کشوری زندگی می‌کنیم که میانگین بارش آن یک سوم میانگین جهانی و سرانه آب تجدید شونده آن بدون در نظر گرفتن سهم طبیعی، یک چهارم سرانه جهان است. در حال حاضر ایران در زمینه پرمصرف‌ترین جوامع جهان در بخش کشاورزی است. تولید کمتر از یک کیلومتر فرآورده‌های کشاورزی به ازای یک متر مکعب آب نشانه بارزی از عدم رعایت الگوی بهینه مصرف آب است. بدون شک در چنین شرایط کم آبی، آب های فرامرزی و مطالبه حقآبه های ما از دیگر کشورها  تبدیل به مطالبه ملی  و عمومی می شود. 

 این کارشناس مسائل بین الملل افزود: با بررسی اسناد و مدارک موجود و مقایسه آنها با تعریف بین‌المللی از آبراه‌های بین‌المللی، از میان حدود 5 هزار رودخانه جاری در داخل و اطراف کشور، 17 رودخانه، فرامرزی (ورودی و خروجی) به شمار می‌آیند. برخی از این رودخانه‌ها مستقیما وارد قلمرو کشور همسایه می‌شوند، اما اکثر‌ آنها در مسیر خروج از قلمرو یا ورود به قلمرو ایران بخشی از نوار مرزی را هم تشکیل می‌دهند. طول مرزهای بین‌المللی کشور در امتداد رودهای فرامرزی 1830 کیلومتر محاسبه شده است. طولانی‌ترین مرز رودخانه‌ای در امتداد رود ارس به طول 475 کیلومتر و کوتاهترین آن مرز رودخانه‌ای در امتداد رود دویرج در مرز ایران و عراق به طول 5/2 کیلومتر است. معصومی در  رابطه با رودخانه هیرمند و حقابه ایران  گفت: تحلیل رودخانه های فرامرزی کشورها را به دو دسته بالا دست و پایین تقسیم می کنند. بر این اساس افغانستان بعنوان کشور بالادست و ایران کشور پایین دست در رودخانه هیرمند محسوب می شود. البته به این معنی نیست که کشور بالادست حقابه کشور‌های پایین دست را قطع کند. با این حال افغانستان در طول چند دهه اخیر طبق توافق 1351 حقابه ایران را از رودخانه هیرمند به بهانه خشکسالی نداده است.  وی در ادامه بیان داشت: نوسان در جريان آب هيرمند و كاهش آب جاری به سوی سيستان (ايران) در بيش از صد سال گذشته، مشكلاتی را در روابط سياسی ايران و افغانستان به وجود آورده است. كاهش جريان آب از سرچشمه‌های هيرمند، سبب كاهش جريان آب به سيستان و ايجاد بحران آب در اين منطقه شده است. افغانستان با ايجاد كانال‌های بسيار از هيرمند و نيز ساختن سدهای مخزنی و انحرافی روی آن، حجم فزاينده آب آن را مصرف و ورود آب به سيستان را كاهش داده است. این پژوهشگر در ادامه افزود: این در حالی است که با بررسی روند تغییرات بارش در حوضه آبریز بین‌المللی هیرمند در سه دهه گذشته با کمک داده‌های ماهواره‌ای PERSIANN-CDRوCHIRPS نشان دادند که برخلاف ادعای کشور بالادست، میزان بارندگی در بازه ۳۴ سال ذکرشده در مقیاس فصلی و سالانه در حوضه آبریز ‎هیرمند افزایش داشته است. از طرفی بر اساس تصاویر ماهواره‌ خیام که در ماه های اخیر صورت گرفته است، نشان می دهد که حکومت افغانستان در برخی نقاط با انحراف مسیر آب و ایجاد بندهای متعدد، مانع رسیدن آب به ایران شده است.

معصومی گفت: با آنالیزوضعیت استان سیستان و بلوچستان، باید آب ورودی از هیرمند به داخل کشورمان را بر اساس رویکردهای امنیتی- معیشتی تحلیل کرد.  بحران آبی سیستان به قدری جدی است که ریاست جمهوری در چند روز اخیر به حاکمان افغانستان درباره حقابه هیرمند هشدار داده است .

وی در ادامه بیان داشت: بعد از هشدار جدی رئیس جمهور به حاکمان افغانستان در مورد تامین حقآبه سیستان از هیرمند اطلاعاتی از میزان آب در سد کجکی بیرون آمد که نشان میدهد که 80 درصد میزان آن سد پر است و گزاره خشکسالی که از طرف افغانستان مطرح می شود، درست نیست.  در عین حال،‌ براساس تصاویر ماهواره‌ای و با ارزیابی دقیق انجام شده، در مسیر سد کجکی تا سد کمالخان، اراضی متعدد کشاورزی وجود دارد که این اراضی عموما عمده آب مورد نیازشان از طریق آب رهاسازی شده از سد کجکی تامین می‌شود. در مورد سد کمالخان نیز، وجود آب در مخزن سد، نشانگر این است که آب رهاسازی شده از سد عظیم کجکی، به این سد رسیده و این میزان آب توانسته علاوه بر تامین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی در مسیر سد کمالخان، مخزن سد را هم دربربگیرد.

  

این کارشناس مسائل بین الملل در رابطه با رویکرد طالبان گفت: انتظار می رود طالبان بعنوان متولی امر با درک شرایط فعلی راهبرد همکاری و با نگاه پیونده دهنده به مساله هیرمند بنگرد و از این دریچه تقویت همکاری ها را با ایران در پیش بگیرد.  البته همکاری در حوزه های آب های فرامرزی و مشترک مسبوق به سابقه بوده و بسیاری از کشورها با همکاری یکدیگر توانستند به طور مشترک از آب مشترک استفاده کنند. از نظر این پژوهشگر، یکی از بهترین نمونه‌های همکاری در حوزه های آب های فرامرزی و مشترک ، اجرای پروژه «ایتایپو» میان برزیل و پاراگوئه است. دو کشور درگیر اختلاف مرزی دیرپایی بر سر تعیین محل دقیق مرز در امتداد روخانه‌ای بودند که محل نزاع بود و آبشارهای متعددی در مسیر آن جریان داشت. به منظور پایان این اختلاف دیرپای مرزی، در سال 1973 دو کشور بر سر ساخت یک نیروگاه مشترک برق آبی به توافق رسیدند. بهبود روابط بین هند و بنگلادش پس از امضائ موافقت نامه 1996 در خصوص مشارکت و همکاری در خصوص توسعه آب‌های رود گنگ نمونه دیگری از فرصت‌های نهفته در همکاری بر سر آبهای فرامرزی است.این تحلیل مسائل بین الملل در پایان افزود: انتظار می رود سیاست دیپلماسی آب که ازآن بعنوان دیپلماسی هیدروپلتیک نام برده می شود، در راس اقدامات دولت برای گرفتن حقابه ایران از کشورهای همچون افغانستان در هیرمند باشد. دولت جمهوری اسلامی ایران با محوریت وزارت امور خارجه با ایجاد سازمانی متشکل از کشورهای منطقه با محوریت ایران مسئله استفاده بهینه کشورهای منطقه از آب را درراس اقدامات سیاسی خود قرار دهد. از آنجایی که عراق، سوریه، آذربایجان، ترکمنستان، ارمنستان، کویت، قطر و ... بعنوان کشورهای پایین دست از لحاظ آب  رودخانه های فرامرزی محسوب می‌شود، بدون شک با مشارکت آن‌ها  می توان در تامین حقابه کشورمان با کمترین هزینه به موفقیت های بزرگی رسید.

روزنامه صبح ساحل