«سالانه بیش از هشت میلیون نفر بر اثر مصرف دخانیات در سراسر جهان جان خود را از دست می‌دهند»؛ گزارشی از سازمان بهداشت جهانی. بر اساس این گزارش بیش از هفت میلیون از این مرگ‌ها نتیجه استفاده مستقیم از دخانیات است و حدود ۱٫۲ میلیون از قربانیان، افراد غیر سیگاری هستند که در معرض دود ناشی از مصرف دخانیات قرار دارند.

دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات می‌گوید: «درحالی که در هشت  الی ۱۰ سال اخیر صنایع کشور تا ۵۰ درصد تعطیل شدند یا با یک سوم قدرت کار می‌کنند اما واحدهای تولیدی محصولات دخانی در این مدت از هفت واحد به ۲۱ واحد رسیده است». این آمار نشان می‌دهد که مصرف دخانیات در کشور روزبه‌روز درحال افزایش است. درحالی‌که جوامع پیشرفته به‌دنبال راه‌های پیشگیری از مصرف دخانیات هستند، در ایران مصرف دخانیات در میان نوجوانان افزایش یافته است؛ به‌طوری‌که دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات می‌‌گوید: «متاسفانه سن استعمال دخانیات در کشور به ۱۲ سال رسیده است». علاوه بر آسیب‌های اجتماعی (مثل افزایش جرم و فقر) که درنتیجه مصرف دخانیات و مواد مخدر بروز می‌کند، سکته‌های قلبی و مغزی، بیماری‌های روانی، بیمار‌های پوستی و انواع سرطان‌ها از دیگر اثرات مخرب مصرف دخانیات است. این موارد نشان می‌دهد که مصرف دخانیات در بزرگسالان هم بسیار خطرناک است و اثرات زیان‌باری را به دنبال دارد. با پایین آمدن سن مصرف دخانیات قطعا شاهد اثرات مخرب‌تری بر افراد و جامعه خواهیم بود. به دلیل اهمیت این مسئله در ادامه به بررسی فاکتورهای موثر بر کاهش سن مصرف دخانیات می‌پردازیم.

گفت‌وگو با دکتر «عابدین ایرانپور»، پژوهشگر اعتیاد و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان

 

«سن استعمال دخانیات در کشور به ۱۲ سال رسیده است»، «نزدیک به ۲۰ تا ۲۲ درصد مردان سیگاری هستند»، «کمتر از ۳ درصد خانم‌ها سیگاری هستند»، «۳۵ درصد دختران تجربه مصرف قلیان دارند»، «هشت تا ۱۰ میلیون نفر در کشور مصرف کننده سیگار هستند»، «چرخش مالی دخانیات ۴۰ هزار میلیارد تومان است». این آمار از سوی دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، در خرداد‌ماه سال جاری اعلام شده است. نگاهی به این آمار به ما می‌گوید که در وضعیت نگران‌کننده‌ای هستیم. دکتر «عابدین ایرانپور»، سابقه‌ای 10 ساله در زمینه پژوهش‌های مربوط به اعتیاد دارد. او دارای دکترای آموزش بهداشت و ارتقا سلامت، معاون آموزشی و عضو هیئت علمی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی کرمان است. در ادامه گفت‌وگو با دکتر ایرانپور را می‌خوانید.

 

سن مصرف به چند دلیل پایین آمده: اول اینکه دسترسی محیطی بالا رفته، به‌گونه‌ای که شما به هر فروشگاه مواد غذایی که مراجعه کنید می‌توانید سیگار یا توتون تنباکو را پیدا و خریداری کنید، و به افراد زیر سن قانونی نیز به راحتی فروخته می‌شوند. حتی قانونی داریم که در فاصله‌ای مشخص از مدارس، فروشگاه‌های مواد غذایی حق فروش مواد دخانی ندارند اما متاسفانه این قانون در ایران اصلا جنبه اجرا پیدا نکرده است. دیگراینکه از لحاظ اقتصادی نسبت به تفریحات سالم، خیلی ارزان است. مثلا شما هزینه خرید یک تنباکو را با تفریحی مثل سینما رفتن یا رفتن به باشگاه ورزشی مقایسه کنید. می‌بینید با هزینه‌ای خیلی کمتر افراد می‌توانند با قلیان کشیدن خودشان را سرگرم کنند. دلیل دیگر پایین آمدن قباحت مصرف است. مثلا تا 20 سال قبل کشیدن قلیان برای افراد 50_60 ساله بود؛ اما الان متاسفانه نوجوانان و جوانان را (در هر دو جنس) درگیر کرده است و به وسیله‌‌ای برای دورهمی‌ها نیز تبدیل شده است. مسئله بسیار نگران‌کننده‌ای که وجود دارد درمورد طعم‌های مختلف تنباکو است که بعضا گول‌زننده هم هستند. برخی فکر می‌کنند که تنباکوهای میوه‌ای کم خطرتر هستند اما اینطور نیست. دلیل دیگر مربوط به سلامت روانی است. درحال حاضر سطح استرس در نوجوانان بالاست. مدارس آن‌طور که باید، محیط‌های حمایت کننده از بچه‌ها نیستند. آن‌طور که باید، اوقات فراغت‌شان پر نمی‌شود و همه والدین نیز مهارت‌های فرزندپروری را به حد کافی فرا نگرفته‌اند و درنتیجه حمایت‌های اجتماعی لازم برای کاهش فشارهای روانی در نوجوانان صورت نمی‌گیرد.به‌طور کلی رویکرد موثر در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای مخاطره آمیز (مصرف مواد مخدر،  دخانیات،  رفتارهای پرخاشگرانه و رفتارهای تکانشی) رویکرد زیستی_روانی_اجتماعی است. به این معنا که هم باید سلامت جسمانی افراد را درنظر داشته باشیم، مثلا استعداد  ژنتیکی و زمینه ارثی در افراد وجود نداشته باشد؛ و اگر وجود دارد عوامل محافظت کننده محیطی را ارتقا دهیم که عوامل ارثی فرصت بروز پیدا نکنند. در بعد روانی باید هرچه می‌توانیم سطح اضطراب و استرس را در گروه هدف پایین بیاوریم و سلامت روانی جامعه را ارتقا دهیم. در بعد اجتماعی هم محیط باید سالم باشد. یعنی دسترسی محدود باشد؛ فضای مجازی و فضای حقیقی مشوق مصرف نباشند و مواردی از این قبیل.

 

به رفتارهایی گفته می‌شود که بدون فکر و تامل صورت می‌گیرد. مثلا رفتارهای خطرناکی که برخی افراد در واکنش به یک بوق بی‌مورد پشت چراق قرمز از خود نشان می‌دهند. 

 

در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی خط مقدم خانواده است. هر چه محیط خانواده به دور از تعارض، محل تعامل و گفت‌وگو، پذیرا و حمایتگر و مبتنی بر دموکراسی باشد، بچه‌ها کمتر دچار استرس می‌شوند که بخواهند برای کاهش استرس و تسکین آلام خود به رفتارهای پرخطر نظیر سوء مصرف مواد، دخانیات و یا الکل روی بیاوند. هرچه تعارض‌های والدین با فرزندان و تعارض زوجین با یکدیگر بیشتر باشد تنش‌ها در خانواده بیشتر شده و سطح اضطراب فرزندان بالاتر می‌رود. در این‌صورت خویشتن‌داری افراد کم می‌شود و به این مواد گرایش پیدا می‌کنند و احتمال رفتارهای تکانشی در آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. در زمینه آسیب‌های اجتماعی باید عوامل خطر را کم کرده و عوامل محافظت‌کننده را بالا ببریم. اولین عامل محافظت‌کننده، محبت در خانواده عنوان شده است. هرچه محبت در خانواده بیشتر باشد، سطح استرس بچه‌ها پایین آمده و از طرف دیگر عزت نفس آن‌ها بیشتر می‌شود و در نتیجه، مهارت تصمیم گیری، حل مسئله و مهارت  نه گفتن در آن‌ها تقویت می‌شود. در محیط خانواده نیز طبیعی است که وقتی در خانواده‌ای والدین یا فرزندان بزرگتر سوء مصرف مواد، دخانیات و الکل داشته باشند راه برای مصرف اعضای کوچک‌تر هم به‌نوعی باز می‌شود و احتمال گرایش آن‌ها افزایش پیدا می‌کند.

 

 

 

 

 

دیدگاه زیستی_روانی_اجتماعی که قبل‌تر به آن اشاره شد دیدگاهی اکولوژیک است. به این معنا  که ما با یک اکوسیستم سروکار داریم و همه اجزای این اکوسیستم رابطه‌ای متقابل و تاثیرگذار روی هم دارند. سطح دانش و باورهای  افراد در خصوص سوء مصرف مواد، دخانیات و الکل چقدر باشد، تیپ شخصیتی افراد چطور باشد، میزان عزت نفس افراد، مهارت نه گفتن  آن‌ها  و از این قبیل، عوامل فردی هستند. در عوامل بین فردی خانواده و مدرسه به عنوان دو عامل خیلی مهم یاد می‌شوند. در رویکرد اکولوژیک از عوامل بین فردی به بعد همه به جامعه برمی‌گردد. مثلا هرچه محله‌ای که افراد در آن ساکن هستند، محله‌ای امن‌تر باشد و قباحت مصرف در آن بالاتر بوده و دسترسی محدودتر باشد، احتمال گرایش کمتر می‌شود. در بعد وسیع‌تر به شهر می‌رسیم. هرچه که روح حاکم بر شهر ضد دخانیات باشد، گرایش به مصرف کمتر است. به این معنا که مثلا امکانات ورزشی در شهر زیاد باشد، مردم حق نداشته باشند که به‌راحتی در پارک‌ها قلیان مصرف کنند، قلیان‌خانه‌ها به‌‍راحتی در دسترس نباشند و ورود به قلیان‌خانه‌ها برای افراد زیر سن قانونی ممنوع باشد. گذشته از این موارد باید دید که به طور مثال استانداری هرمزگان درمورد اماکن عمومی مانند سواحل چه تصمیمی دارد. آیا اجازه می‌دهد که افراد لب ساحل به‌راحتی قلیان مصرف کنند یا نه. به‌طور کلی درحال حاضر نقش دولت‌ها و جوامع در پیشگیری از مصرف دخانیات بسیار پررنگ است. این عقیده که انسان هرچه از چیزی محروم و منع شود نسبت به آن کنجکاوتر می‌شود، درزمینه آسیب‌های اجتماعی امروزه پذیرفته نیست. بنابراین هر چه قوانین دسترسی را محدودتر کند، گرایش به مصرف کمتر می‌شود.

  

در کشورهای جهان سوم ما بیشتر به عوارض جسمانی می‌پردازیم. امروزه با شناخته شدن پیامدهای روانی واجتماعی سوء مصرف مواد بایستی بیش از عوارض جسمانی به عوارض روانی و اجتماعی آن توجه کنیم. در زمینه پیامدهای جسمانی، مصرف دخانیات موجب وابستگی و اعتیاد می‌شود؛ بیماری‌های تنفسی را افزایش می‌دهد؛ خطر ابتلا به سرطان‌ها را بالا می‌برد (به‌خصوص استفاده از تنباکوهای میوه‌ای به‌دلیل وجود افزودنی‌ها و فلزات سنگین) و مسئله دیگر اینکه مونوکسید کربن دود قلیان بسیار زیاد است. از آنجایی که میل ترکیبی مونوکسید کربن با گلبول قرمز 250 برابر بیشتر از میل ترکیب آن با اکسیژن است درنتیجه می‌تواند سکته‌های قلبی و مغزی را به دنبال داشته باشد. ناهنجاری‌های ژنتیکی و ناباروری در مردان از دیگر عوارض ثابت‌شده مصرف دخانیات است. در زمینه روانی و اجتماعی نیز ما دخانیات را به‌عنوان دروازه‌ای به مصرف مواد مخدر در نظر می‌گیریم. طبیعتا نوجوانی که در سنین 12_13 سالگی قلیان بکشد قباحت دود برایش از بین می‌رود. درنتیجه احتمال گرایش به مواد سنگین‌تر خیلی بیشتر می‌شود. در محافلی که نوجوانان قلیان مصرف می‌کنند هم روابط و معاشرت‌ها به‌گونه‌ای است که علاوه بر افزایش مصرف، احتمال بروز سایر آسیب‌های اجتماعی نیز بالا می‌رود.

 

اتفاقا ضرر قلیان از سیگار به چند دلیل بیشتر است؛ اول اینکه میزان نیکوتین دریافتی بدن از کشیدن قلیان حدود دو برابر سیگار است.  دوم اینکه هر بار مصرف قلیان 60_100 لیتر دود را وارد بدن می‌کند درحالی که در مصرف هر یک نخ سیگار حدود 500 سی‌سی دود به بدن وارد می‌شود. وارد شدن دود بیشتر به بدن، جذب بیشتر مونوکسید کربن را به دنبال دارد. مطالعات نشان داده که غلظت هموگلوبین در افراد جوانی که به مدت 4 سال، هفته‌ای 2 بار قلیان مصرف می‌کنند، به اندازه غلظت هموگلوبین فردی 60 ساله است. به‌دلیل انقباضات عروقی، علاوه بر سکته‌های قلبی و مغزی، چروکیدگی پوست هم در مصرف کنندگان قلیان اتفاق می‌افتد. چون یک پاکت سیگار به دفعات مصرف می‌شود بیشتر به چشم می‌آید و متاسفانه افراد فکر می‌کنند که چون قلیان معمولا به دفعات کمتری مصرف می‌شود کم‌خطرتر است.